پروفسور پرويز كردواني فرزند كوير است و پدر علم كوير شناسي ايران، بيراه نيست اگر بگوييم او بهتر از
هر كس ديگري در ايران اقليم كويري و چگونگي و زمان تولد و مرگ يك كوير را مي شناسد. حالاكه بسياري بر اين باور هستند، اگر درياچه اروميه خشك شود، جايش را كويري از نمك خواهد گرفت، بهترين كار رفتن به سراغ پروفسور كردواني و پرسيدن اين سوال از او درباره آينده اين درياچه است، آيا درياچه اروميه خشك مي شود؟ اگر خشك شود آيا به كوير بدل خواهد شد؟ كوير شدن اين منطقه چه تغييري در اكوسيستم منطقه خواهد داشت؟
در اين گفت وگو سوالاتي از اين دست را با پدر علم كوير شناسي ايران مطرح كردم.
به نظر شما آينده درياچه اروميه چه خواهد شد، آيا هشدارهايي كه برخي مبني بر خشك شدن درياچه مي دهند، صحت دارد؟
درياچه اروميه حتما خشك مي شود، در اكوسيستم يك قانوني وجود دارد به اسم توالي، يعني اكوسيستم ثابت نمي ماند، بايد از بين برود، البته درياچه اروميه ممكن است خشك نشود اما بايد تغيير كند. نمي تواند براي هميشه بماند. جنگل هاي شمال و درياي خزر هم روزي از بين خواهند رفت. تنگه هرمز زماني خشك بود، مردم از داخل آن تردد مي كردند. خليج فارس سه بار در 20 هزار سال و 40 هزار سال و 120هزار سال پيش خشك شد و دوباره پر آب شد.
اين قانون طبيعت است. اين درياچه هميشه ارزش هاي توريستي و اقتصادي داشت، هنوز هم دارد، توريست ها حالابايد بيايند و مرگ اين درياچه و از بين رفتن يك اكوسيستم را ببينند. در واقع مرگ جذابيت هاي توريستي هم براي گردشگران جذاب است. درياچه اروميه هم همين طور است. الان توريست ها بايد بيايند مرگش را تماشا كنند.
مرگ درياچه شبيه مرگ انسان است، مرگ اكوسيستم ها هم طبيعي است اما بعضي ها زود تر و بعضي ها ديرتر مي ميرند. علت همه اين مرگ ها هم انسان است.
انسان هر روز تلاش مي كند زندگي خود را با نوآوري در علم بهتر و راحت تر كند و به همين دليل هم اين اكوسيستم ها را تخريب مي كند.
اگر درياچه اروميه خشك شود، چه به روز شهرهاي اطراف و اقليم و اكوسيستم اطراف آن خواهد آمد، چه تغيير عمده و مشخصي در اين قسمت از جغرافياي كشور رخ خواهد داد؟
با خشك شدن درياچه اروميه شهرها و روستاهاي سمت غرب درياچه مشكلي نخواهند ديد اما سمت شرقي درياچه خيلي آسيب مي بيند، اگر يك توفان شديد بوزد، اول بناب و بعد عجب شير به مدت خيلي كوتاهي به نمكزار تبديل خواهند شد، حتي ممكن است در مدت كمتر از 24 ساعت اين اتفاق رخ دهد. بنابراين تمام مردم اين منطقه مهاجرت خواهند كرد، در تمام منطقه شرقي درياچه باد نمك شروع به وزيدن خواهد كرد و نمك روي خاك منطقه خواهد ريخت. درياچه آرال كه خشك شد، در شش ساعت 42 هكتار زمين در نزديكي آن به نمكزار تبديل شد، به شكلي كه نمك خاك آن از سه درصد هم بيشتر شد.
علاوه بر شهرهاي بناب و عجب شير چه مناطق و شهرهاي ديگري از اين مساله آسيب خواهند ديد؟
بستگي به شدت توفان هايي خواهد داشت كه مي وزد اما با توجه به اقليم منطقه حتي تبريز هم از اين موضوع تاثير خواهد گرفت، در مجموع بايد گفت ابتدا شيوه و سبك زندگي مردم، نوع كشاورزي و محصولاتي كه مي كارند، به كلي تغيير خواهد كرد، زندگي مردم عوض مي شوند و بعد شهرها و روستاها تخليه مي شود، يك نمونه قابل ذكر كه مي توان به آن اشاره كرد، روستاهاي «اشين» يا «ده علم»، در شمال نايين سمت ريگ جن است، الان اگر آن سمت برويد، روي خانه ها ماسه ريخته شده، بعدها هم اين منطقه به نمكزار بدل مي شود يعني همه جا را نمك مي گيرد و به كوير تبديل مي شود، الان هم البته كوير دارد در زير مرند كويري هست به اسم «گووم تپه» اما خشك شدن درياچه كوير اين منطقه را بيشتر مي كند.
علت مرگ اين درياچه واقعا چيست؟ برخي مي گويند سد ها عامل اصلي اين مساله است، برخي هم خشكسالي را عامل خشكسالي مي دانند، به نظر شما علت خشك شدن درياچه اروميه چيست؟
اين حرف ها اشتباه است، علت اصلي كم شدن منابع آبي منطقه، افزايش جمعيت و توسعه بي رويه كشاورزي و صنعت بدون در نظر گرفتن منابع آبي است. پيش از اين جمعيت اطراف درياچه كم بود، شهر هاي اطراف هم جمعيت كمي داشت اما حالاكشاورزي و صنعت اطراف اين درياچه را توسعه داده اند. جمعيت هم بسيار زياد شده و همه اينها به آب نياز دارد. بدون اينكه به اين مساله توجه شود كه اين آب محدود است و تمام مي شود، حالاهم نتايج آن توسعه غيركارشناسي شده خودش را نشان داده است و منابع آب در حال تمام شدن است. اتفاقا سدها منابع آبي را زياد مي كنند.
اما برخي از كارشناسان محيط زيست اين سدسازي ها را غيركارشناسي مي دانند و آن را مضر به حال طبيعت ايران مي دانند.
اينهايي كه شما مي گوييد، كارشناس محيط زيست نيستند، طرفدار يا دوست دار محيط زيست هستند، اينها اشتباه مي کنند. سد ها آب را زياد مي كنند، كم نمي كند، الان درتابستان كه چند ماه است بارندگي نداشتيم اگر اين سدها نبودند، همه ما از تشنگي تلف شده بوديم.
يعني شما موافق سد سازي در ايران هستيد و آن را كاري علمي و مثمرثمر مي دانيد؟
بله، كاملامفيد و مناسب است، براي ورامين سد ساختند، بد شد؟ 360 پارچه آبادي دارد، بهار و زمستان آب داشت اما در فصل تابستان بي آب بود اما سد ساختند الان هميشه آب دارد. به اعتقاد من هر دره اي را بايد سد زد كه آب راه نيفتد الكي توي بيابان ها و باتلاق ها و از بين برود، طرفداران محيط زيست مي گويند، بگذاريد اين آب برود توي باتلاق ها و تالاب ها، محيط زيستي ها طرفدار اين هستند كه سد زده نشود تا آب زاينده رود به گاوخوني بريزد. ولي اگر سد زده شد، اذيت مي كنند، ما آب را لازم داريم، رفت توي تالاب، نمي شود آن را كنترل كرد و از آن استفاده كرد، اينها خيلي سطح فكر پاييني دارند. مردم آب ندارند بخورند، باغ هاي مردم آب ندارند. محيط زيست مي گويد، بگذاريد آب برود به باتلاق گاوخوني بريزد. آب نيست مردم دست و صورت خود را بشورند. ما آب را ول كنيم برود كه باتلاق زنده شود؟ مثل اين است كه آب خانه شما كم شود، از دو متر مكعب بشود يك متر، طبيعي است در اين صورت شما اولويت بندي مي كنيد براي نظافت و خورد و خوراك خود، اگر چيزي باقي ماند، آن وقت به باغچه و گلدان ها خواهيد داد. معني ندارد شما آب براي شست وشوي خود نداشته باشيد، برويد باغچه را آب بدهيد. خودتان بو بدهيد اما باغچه سرسبز و زيبايي داشته باشيد، به چه درد مي خورد اين؟ محيط زيستي ها مي گويند باغچه بايد آب داده شود اما تو خودت را نشوري! باتلاق گاوخوني آب داشته باشد اما كشاورزان آب نداشته باشند.
تبعات زيست محيطي از بين رفتن تالاب ها و باتلاق ها چه مي شود؟
تبعات زيست محيطي چيست؟ شما خودت را تميز نكني، آب نداشته باشي كه باغچه آب داشته باشد؟ تالاب يا باتلاق آب داشته باشد؟ اين حرف ها چيست!
اما سد سازي در ايران منطبق بر معيارهاي علمي نيست، عمر سد در كشور ما به دليل انجام نشدن آبخيزداري در حوزه هاي بالادست سد باعث شده هم خاك فرسايش داده شود و هم گل ولاي آن پشت سد جمع شود و عمر آن را كاهش دهد، الان متوسط فرسايش خاك در ايران از متوسط جهاني بيشتر است با اين حال شما باز هم از سد سازي دفاع مي كنيد؟
البته من معتقد هستم نه تنها بالادست سد ها كه تمام ايران بايد آبخيزداري شود تا آب ها بي خود و بي استفاده هدر نرود و خاك را هم فرسايش ندهد، سد كه مي سازند، هم بايد حتما آبخيزداري شود، البته به اعتقاد من بايد در اين پروسه سه كار انجام شود. پيش از سد سازي بايد بالادست سد آبخيزداري شود، سپس سد ساخته شود و همچنين پايين دست سد هم شبكه آبياري ايجاد شود چون اگر نباشد، ناقص است، اگر اين كارها نشود، عمر سد كوتاه مي شود، سدي كه بايد 80 سال عمر كند، 50 سال عمر مي كند اما با اين حال حتي اگر اين كارها هم نباشد، باز هم سد خوب است.
جناب كردواني شما فرزند كوير هستيد و با توجه به كمبود منابع آبي در مناطق كويري و حساسيت اين مردم روي آب، به نظر من، شما به دليل همين پيشينه اينقدر در مورد استفاده از آب و هدر ندادن آن حساسيت به خرج مي دهيد در صورتي كه به راحتي از كنار بقيه جوانب مساله عبور مي كنيد.
صددرصد همين طور است، بايد فرزند كوير باشي تا قدر آب را بداني، ما تابستان آب نداشتيم، آب مثل طلاارزشمند بود، هيچ كس نمي توانست قطره اي آب را هدر دهد. همه ايران دچار كمبود آب است، ما مجبوريم روي منابع آبي كشورمان حساس باشيم، الان در كردستان، كرمانشاه و بسياري از استان هاي زاگرسي ديگر كه چندين و چند رودخانه بزرگ و پر آب از خاك آنها عبور مي كند، تنها قسمت اندكي از زمين ها آبي است و همه جا به صورت ديم كشت مي شود. منابع آبي بلااستفاده عبور مي كند و مي رود بايد از اين آب ها استفاده شود. بايد روي منابع آبي كشور حساس بود.
در صحبت هايتان گفتيد كه انسان ها به نسبت تالاب ها و باتلاق ها و... در اولويت استفاده از منابع آبي هستند، شما كه اينقدر نگران سلامتي انسان ها هستيد، حتما مي دانيد با خشك شدن درياچه اروميه جان انسان هاي زيادي به خطر مي افتد و روال معمولي زندگيشان تغيير مي كند و آسيب مي بيند آيا نبايد براي جلوگيري از اين بحران خطرناك كاري كرد؟
مشكل همين است، كشاورزي و صنعت را بي رويه توسعه داده اند. هر وزير، وكيل و استانداري كه آمد، كشاورزي و صنعت را توسعه داد. همه اينها هم آب مي خواهد اما درك اين نبود كه به اندازه آبي كه داشتند، توسعه دهند. حالاتوسعه زياد شده و آب كم آمده است، كاري هم نمي شود كرد. مثل زن و شوهري كه بر اساس ميزان دارايي تصميم مي گيرند بچه دار شوند دو بچه به دنيا مي آورند و هزينه تحصيل و زندگي آنها را به شكل درست و منطقي تامين مي كنند.
اما يك زن و شوهر هم ناداني مي كنند و 15 فرزند به دنيا مي آورند، طبيعي است كه به نان شب شان هم محتاج مي شوند، يكي عقلش رسيد از اول دو تا بچه درست كرد و به خوبي از پس هزينه هاي آنها برآمده، يكي اما عقلش نرسيد و به فلاكت افتاد اما حتي در اين صورت هم نمي توان گفت براي اصلاح وضعيت، چندتا از اين فرزندان را از بين ببريم؟ اين منطقي است؟ شدني است؟ الان طرح هايي كه براي حل بحران اروميه داده مي شود، همين طور است، باز كردن دريچه سدها يا انتقال آب از ارس به معناي آسيب زدن به مناطق و مردم ديگري است، دريچه سدها باز شود تا 20 درصد آب آنها تخليه شود به معناي كاهش 20 درصدي كشت و صنعت در اين منطقه است، اين كاهش به انسان هاي ديگر آسيب مي زند. در كشورهاي توسعه يافته، اول نقشه مي كشند و شهر و امكانات آن را مي سنجند و مهيا مي كنند و بعد جمعيت، صنعت و كشاورزي را بر اساس آن توسعه مي دهند، بر اساس ميزان آبي كه دارند، زمين هاي كشاورزي را توسعه مي دهند.
يك بار سطح آب زيرزميني را اندازه گيري كردند، هميشه هم در همان سطح مي ماند، 50 سال ديگر هم همين است، در كشور ما اما اين طور نيست سطح آب زماني سه متر بود آنقدر از آن برداشت شد كه عقب رفت، حالارفته بالاي 150 و 200 متر زير زمين.
جناب پروفسور شما در رابطه با مناطق كم آب و كويري تجربيات بسياري داريد، حالابا اين نگاه به نظرتان براي نجات جان درياچه اروميه كه در حال نابودي است، چه بايد كرد؟ راهكار چيست بايد دست روي دست بگذاريم و منتظر خشك شدن كامل اين درياچه باشيم، يا راه حلي وجود دارد و هنوز اميدي هست؟
در اولين گام بايد تصور درياچه پر آب و قديمي اروميه را از سر خارج كنيم، اين درياچه هيچ وقت به حالت قبل
بر نخواهد گشت به همين دليل بايد نمك هاي اطراف سواحل آن را برداشت كرد به دو دليل؛ اول چون كه خيلي نمك ارزشمندي است و با برداشت و صادرات آن درآمد زيادي كسب خواهيم كرد، برداشت آن هم خيلي راحت است، در حالي كه الان براي استحصال نمك با هزينه زياد كوه هاي نمك تراشيده مي شود. دوم اينكه اگر اين نمك به حال خود رها شود، با يك توفان يا باد همه زمين هاي اطراف را شوره زار و كوير نمكي خواهد كرد، ماندن اين نمك ها خطرناك است. نبايد اجازه داد اين نمك ها بماند. پس از اين مرحله بايد دنبال يك راهكار هميشگي و هوشمندانه براي تامين آب درياچه باشيم، راهكار بايد هميشگي و كم هزينه باشد و به اقتصاد مملكت هم صدمه نزند، جلو كشاورزي مردم را نگيرد. به همين دليل نيز من با انتقال آب از رود ارس به طور كامل مخالفم، اين كار اشتباه است، چون دشت مغان نابود مي شود، آب خيلي از شهرهاي آذربايجان هم از همين رود تامين مي شود كه كاهش ميزان آن براي آنها هم مشكل ايجاد مي كند. باز كردن سدها هم راهكار مناسبي نيست، درياچه كمي آب دار مي شود اما كشاورزي نابود مي شود و مردم به تشنگي خواهند افتاد، كم يا زياد هم فرقي نمي كند، هرچقدر سد ها باز شود، همان قدر از سطح كشاورزي منطقه كاسته خواهد شد. رييس محيط زيست مي گويد، الان كاري نمي كنيم، زمستان كه فصل بارش است و آب ها زياد مي شود، آن وقت براي درياچه آب تامين مي كنيم، در صورتي كه اين هم اشتباه است، بايد باغ ها را در زمستان آبياري كرد، زمين هايي كه قرار است بهار كاشته شود، بايد زمستان آبياري كرد چون چند حسن دارد، بسياري از آفات را از بين مي برد، براي كشاورزي ارگانيك و طبيعي اين خيلي لازم است، اجازه دهيم هر باغ چند روز در زمستان آب داشته باشد، اين كار يك مزيت بسيار خوب ديگر دارد اينكه سطح آب زيرزميني را بالامي آورد. با اين كار آب در اين زمين ها ذخيره مي شود و در نتيجه تابستان آب كمتري نياز خواهند داشت.
توجه داشته باشيد الان سطح آب 18دشت در آذربايجان به عمق 200 متري رسيده است، الان به صرفه نيست اين آب را بالابكشند و با آن گندم بكارند.
باروري ابرها هم كه كاملابي فايده است و غيركارشناسي و نشدني، مي گويند به كشاورزها امكانات بدهيم كه زمين ها را آبياري قطره اي بكنند، اين هم شدني نيست؛ اول اينكه هزينه زيادي مي خواهد و همه اين كار را نمي كنند، هر كشاورز براي هر هكتار پنج تا شش ميليون بايد هزينه صرف كند، هر مالك چند كشاورز دارد، مالك اين كار را كند، كشاورز قبول هزينه نمي كند. دوم هم اين است كه اگر يك كشاورز آب زيادي آورد، مابقي آب را ول نمي كند، بلكه به جاي آن سطح كشت خود را افزايش مي دهد.
با اين تفاسير، پس بايد از حل اين بحران به صورت كامل مايوس شد، چون راهكارهايي كه الان در دست بررسي و اجراست، همين مواردي است كه شما آنها را نشدني و غيركارشناسي خوانديد.
نه، خوشبختانه يك راه ديگر هست، رودخانه زاب كوچك در استان كردستان و جنوب درياچه چندين شاخه دارد و يك رود بزرگ را مي سازد كه بعد از كارون پرآب ترين رود ايران است فعلانمي شود از آن استفاده كرد، چون ته دره است، اما مي توان اين آب را از يكي از سرشاخه هاي آن به سمت درياچه كشيد. يكي از سرشاخه هاي اين رود گرژال نام دارد كه از يك تنگه بسيار عميق و سخت گذر عبور مي كند، مي توان اين آب را از سر شاخه برگرداند و از مسير دشت مهاباد به سمت درياچه كشيد، آنقدر آب آن هم زياد است كه مي توان با آن دشت ها را هم براي كشاورزي توسعه داد. اين آب هميشه هست و هيچ مزاحمت و معارضي هم ندارد و بدون استفاده از خاك ايران خارج شده و به عراق مي ريزد. زاب كوچك آب بسيار زيادي هم دارد و براي انتقال آن هم فقط مي توان تونل زد. اين كار هم كه براي متخصصان كشور ما هيچ كاري ندارد. با توجه به اينكه بر اساس قوانين بين المللي تا پايان سال 2012 ديگر اجازه احداث سد نخواهيم داشت، بايد هر چه زودتر اين كار را شروع كنيم، البته ما نمي خواهيم سد بسازيم، بلكه قرار است سرشاخه آن را تغيير مسير بدهيم به سمت درياچه. نبايد لجوج بود، اگر از ارس آب گرفته شود، مردم آن منطقه طغيان مي كنند. رودخانه زاب كوچك آخرين و تنها شانس نجات درياچه اروميه است
