آموخته ها و نیاموخته ها از زمین لرزه سال ۱۳۸۲ بم
امسال هفتمین سالروز زلزله بم است. در این هفت سال درس هایی را باید از زلزله بم می آموختیم. نگارنده، این درس ها را از دید تخصصی خود مرور می کند و باور دارد که سالروز زلزله بم فرصت خوبی برای مرور این درس هاست و اینکه به درستی این درس ها را آموخته ایم یا نه.
زمین لرزه ۵ دی ماه ۱۳۸۲ بم در ساعت ۵:۵۶:۲۶ به وقت ایران در شهر تاریخی بم در جنوب شرقی کرمان رخ داد. ارگ بم نیز که در این زلزله به طور کامل تخریب شد، در محدوده شهر بم واقع بوده است. این زلزله به مرگ بیش از ۳۳ هزار نفر از هموطنان ما انجامید. بر اساس بررسی های انجام شده، بخشی از گسل بم که از کنار شهر بم عبور می کند، در این زلزله فعال شده است.
اطلاعات دقیقی از زمان ساخت ارگ بم در دسترس نیست ولی بر اساس متون تاریخی قدمت آن به بیش از دو هزار سال قبل می رسد. به رغم اینکه این بنا چندین بار طی تاریخ به صورت موضعی تعمیرات جزیی شده است، ولی این اولین بار بود که در اثر یک زمین لرزه به این صورت ویران شد. با مشاهده فاصله کانونی برای هر نگاشت لرزه ای حاصل از لرزه اصلی و با در نظر گرفتن کانون زمین لرزه، ژرفای کانونی زلزله بم هشت کیلومتر برآورد می شود. نزدیک ترین نگاشت لرزه ای به دست آمده در این زلزله به کانون آن شتاب نگاشت حاصله در ایستگاه بم است. براساس تخمین گشتاور لرزه ای، بزرگای زلزله بم Mw = ۶.۵ محاسبه شد و شعاع چشمه (با فرض چشمه دایره ای) در حد ۲/۶ کیلومتر و افت تنش ۴۸۰ بار بود.
این برآورد بر اساس شتاب نگاشت حاصله در بم صورت گرفته است. گسیختگی های سطحی ایجاد شده پس از زلزله بم در راستای گسل بم و پیرامون شهر بم و بین شهرهای بم و بروات مشاهده شد.
راستای گسیختگی های سطحی در طول کلی (و به صورت ناپیوسته) در طول حدود ۱۰ کیلومتر از غرب بروات تا شمال شرق بم دیده شد. داده های شتاب نگاری از زمین لرزه بم در ۲۳ ایستگاه شبکه ملی شتاب نگاری ایران ثبت شده است. شتاب نگاشت در ایستگاه بم در فاصله کانونی ۱۲ کیلومتری و فاصله سطحی از گسل به میزان یک کیلومتر به دست آمد. بیشینه شتاب پس از پردازش شتاب نگاشت، روی مولفه افقی به ترتیب ۷۷۵ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه افقی عمود بر گسل و ۶۲۳ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه های افقی موازی گسل بود.
همچنین بیشینه شتاب پس از پردازش۹۹۲ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه قائم است. مشاهدات اولیه جنبش زمین در ایستگاه بم و همچنین بررسی خرابی ها در بم نمایانگر اثر جهت پذیری قائم به دلیل قرارگیری در حوزه نزدیک گسله بود. این اثر را می توان با مشاهده نگاشت مولفه قائم و تغییر مکان های شدید به سمت بالا و پایین هنگام لرزه اصلی بم و از سوی دیگر با تغییر مکان های شدید در راستای عمود بر گسل (شرقی غربی) توجیه کرد. خرابی ساختمان ها و دیوار منازل در جهت یادشده و همچنین اظهارات اهالی و نوع جنبش و تکان های احساس شده، نمایانگر چنین اثری بود. شدت رو به مرکز مهلرزه ای زلزله مخرب ۵/۱۰/۱۳۸۲ بم، I=IX در مقیاس شدت مهلرزه ای EMS۹۸ برآورد شد. این شدت، مقدار خرابی ها را در حد تخریب کامل برآورد می کند. در راستای عمود بر گسل، کاهندگی سریع جنبش شدید زمین و شدت زمین لرزه نمایان بود، به نحوی که خرابی ها عمدتاً به ناحیه شهری بم محدود می شد. درس های زلزله بم را می توان به صورت زیر خلاصه کرد:
۱) زلزله بم نشان داد که ساخت و ساز و گسترش شهرهای نزدیک پهنه گسله اشتباه است و می تواند به فاجعه ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود. خسارت های زلزله بم در محدوده نزدیک گسل بم (سوی شرقی و شمال شرق شهر) بیش از بخش های غربی آن بود. تا قبل از زلزله بم، وقتی در مورد ممنوعیت ساخت و ساز در تهران و تبریز هشدار داده می شد، شاهدی امروزی در ایران برای آن قابل ارائه نبود، ولی به نظر می رسد زلزله بم حجت را تمام کرده باشد. هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل های فعال (که در حاشیه بسیاری از شهرهای ایران قرار دارند) باید ممنوع شود. حریم گسل برای گسل بم با توجه به طول گسل بم و قطعات آن، حدود یک کیلومتر به سوی شرق و حدود دو کیلومتر به سوی غرب است. توصیه می شود در بازسازی و توسعه آینده شهر بم، چنین محدوده ای صرفاً به توسعه فضای سبز (پارک، زمین ورزشی و ...) اختصاص یابد. لازم است در هر شهر با مشورت موسسات پژوهشی و کارشناسان زلزله شناسی، نسبت به تعیین حریم گسل های فعال، اقدام لازم صورت پذیرد.
۲) زلزله بم نشان داد که امکانات کشور ما برای جست وجو و نجات آسیب دیدگان زلزله از زیر آوار بسیار محدود است و عمده چنین امکاناتی نیز در تهران یا نزدیک آن متمرکز است که برای انتقال آن به محل زلزله زده (هنگامی که مثل شهر بم حدود هزار کیلومتر از تهران دور باشد) ۲۴ ساعت طلایی اولیه به هدر می رود. چنین امکاناتی را باید به سرعت در کشور فراهم کرد (با توجه به اولویت شهرها و آبادی هایی که در معرض خطر بالای زلزله هستند).
۳) زلزله بم نشان داد که نیروهای جست وجوگر و نجات دهنده از آموزش های لازم برای کاربرد روش های مدرن و سریع برای نجات آسیب دیدگان بی بهره یا کم بهره بوده اند و همچنین تجهیزات کافی در این مورد در دسترس قرار ندارد که در این موارد باید چاره ای اساسی اندیشید. در این زلزله مشخص شد که در شهرهای ایران که در نواحی دورافتاده از پایتخت واقع اند و هر آن ممکن است زلزله مهیبی آنها را ویران سازد، باید نیروهای آموزش دیده با امکانات کافی و در محل هایی امن و مقاوم در برابر زلزله وجود داشته باشد.
۴) زلزله بم نشان داد که با توجه به موقعیت مناطق لرزه خیز در ایران و شهرهای کشور که در کنار گسل های فعال قرار دارند، لازم است برای احداث مراکز امدادی و درمانی بیشتر در ایران، برنامه ای مدون و بودجه ای مناسب در نظر گرفت. با توجه به آسیب اساسی به مراکز امدادی و درمانی شهر بم در ساعات اولیه پس از حادثه، انتقال مجروحان به بیمارستان های سالم، واقع در فاصله ۱۶۰ کیلومتری (در جیرفت) و ۱۸۰ کیلومتری (در کرمان) با اشکال و زحمت فراوان همراه بود و موجب درگذشتن بسیاری از مجروحان حادثه زلزله بم شد. زلزله بم نشان داد که باید امکانات امدادی، بهداشتی و درمانی به صورت مدرن و با تجهیزات کافی و به صورت مقاوم در برابر زلزله درون و در فاصله ای نزدیک از تمام شهرهای اصلی کشور که در معرض خطر بالای زلزله هستند، احداث شود.
۵) زلزله بم (۱۳۸۲) و همچنین زلزله های بوئین زهرا (۱۳۴۱) و چنگوره (۱۳۸۱) در محدوده غربی تهران کرج و در جنوب دشت قزوین نشان داد که گسترش بی رویه ابرشهرهایی مثل تهران و کرج چقدر اشتباه است. به ویژه هنگامی که این شهرها در صورت توسعه بیشتر باید در نزدیکی گسل های فعال مهم کشور گسترش یابند. ساخت وساز بر رو و در حریم گسل های اصلی و بزرگ مثل گسله های شمال تهران و ماهدشت جنوب کرج (نه فقط به دلیل احتمال گسیختگی مستقیم در محل عبور گسله، بلکه به دلیل اینکه در نزدیکی گسله های بزرگ امکان بروز جنبش های بسیار شدید و در نتیجه تشدید خسارت ها و تلفات وجود دارد) باید ممنوع و محدود شود؛ چیزی که در زلزله بم به صورت بروز اثرهای حوزه نزدیک گسله و تکان های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسله بروز کرد. زلزله بم نشان داد که باید اشتغال، جاذبه های اقتصادی و امکانات زندگی مناسب در سراسر کشور در مکان هایی امن گسترده شود تا مردم به زندگی در شهرهای بزرگ مثل تهران، کرج، تبریز، مشهد و... رغبت نیابند.
۶) زلزله بم ضرورت ساخت وساز مقاوم در برابر زلزله و توجه به مقاوم سازی ساختمان های موجود را نشان داد. توسعه آموزش همگانی و تخصصی و توسعه چنین امکاناتی در شهرهای در معرض خطر ضروری است.
۷) زلزله بم نشان داد که مساله خطر زلزله حتماً برای کشور ما یک اولویت فراموش نشدنی است. گذشت هفت سال از این رخداد نباید موجب نادیده گرفتن اهمیت این موضوع برای کشور و هموطنان ما شود.
*معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله
