|
اینترنت، کنش آنلاین و احزاب مجازی
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
[04 Jun 2016]
[ علی اشرف نظری]
در طول دهه‌های گذشته، مطالعه احزاب سیاسی از سوی پژوهشگران سیاسی با دغدغه‌های مهمی نظیر بررسی رفتارهای انتخاباتی، نظریه‌های رقابت، ساختار ائتلاف‌های حزبی، تحلیل سیاست‌گذاری، شکل‌گیری روندهای تمرکزگرایی سازمان حزبی، ... همراه بوده است؛ اما تاکنون مسئله بررسی احزاب مجازی و بازخوانی فعالیت‌های آنها در دستور کار پژوهشگران این حوزه نبوده است. تحولاتی که در حوزه های مختلف تکنولوژیک به خصوص در حوزه تکنولوژی های ارتباطی- مجازی رخ داده است، موجب اهمیت یافتن کنش های سازمان یافته سیاسی در فضاهای مجازی شده است که بیش از هر مولفه دیگری در فضای کنونی نقش آفرینی می کنند. فقدان پژوهش‌های علمی در این زمینه موجب شده است تا کمتر ادراک صحیحی از چگونگی شکل‌گیری فرایندهای جدید سیاسی و الگوهای نوظهوری که در جنبش‌های جدید اجتماعی سر برآورده است، وجود داشته باشد.
مقدمه
اینترنت پدیده‌ای دیجیتالی و قوی‌ترین ابزاری‌است‌که تاکنون برای مبادلة اطلاعات اختراع‌شده‌است و می‌تواند خدماتی مانند مقاله، کتاب، پاورپوینت، نرم‌افزار، موسیقی، تصاویر چندرسانهای فیلم و متن را در شکل ابزارهای الکترونیکی در اختیار ما بگذارد. درواقع، اینترنت شبکه‌ای جهانی‌است که در آن شبکه‌ها و رایانه‌ها از طریق خطوط مخابراتی مانند تلفن، ماهواره، فیبر نوری و... باهم ارتباط برقرار می‌کنند و بااتصال به این شبکه عظیم می‌توانیم از اطلاعات ذخیره‌شده استفاده کنیم و یا به تبادل اطلاعات بپردازیم.
اینترنت به‌عنوان سیستم جهانی اشتراک اطلاعات و منابع، جهانی‌سازی فرهنگ و ارتباطات را به‌مثابه مهم‌ترین ویژگی‌های عصر حاضر با خود به همراه آورده‌است. اینترنت به‌عنوان یک سامانه اطلاعاتی متشکل از عناصر و اجزای مختلف وابسته به یکدیگر (کامپیوتر، مودم، شبکه نرم‌افزارها، شبکه‌های وابسته پیشنهادکنندة خطوط ارتباطی و درنهایت محتوای اطلاعاتی) است که در مقیاس جهانی با نزدیک به سه میلیارد کاربر، به کلیه مشترکین اجازه می‌دهد تا از اطلاعات در دسترس استفاده کرده و روابط تجاری، اقتصادی، اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی خود را با استفاده از این شبکه‌ها سامان‌بخشند. بنابراین می‌توان گفت هم‌اکنون در یک دهکده جهانی با پیوندهای الکترونیک و مخابراتی زندگی میکنیم که بر یک شالوده اطلاعاتی استوار‌است. بزرگراه‌های ارتباطی، ماهواره‌ها، وسایل ارتباط از راه دور، انفورماتیک، کامپیوتر‌ها، اینترنت، ماحصل تجارب و اندیشه‌های بشر هستند و همان‌طور که آلوین تافلر عصر فراصنعتی یا عصر ارتباطات و تبادل اطلاعات را «موج سوم» نامیده بود، اینک با پدیده اینترنت به‌سوی «موج چهارم» درحرکت هستیم. انفجار اطلاعات که از دهه 1980 به وجود آمده‌‌بود، اینک در قرن بیست و یکم به‌وسیلة وسایل چندرسانهای به‌شدت نقل‌وانتقال و مبادله می‌شود و اطلاعات، در حقیقت حکم موتور انرژی‌زا را برای جهان کنونی دارند(1).
اینترنت و کنش‌های جدید سیاسی
ویژگی‌های اینترنت موجب شده‌است، الگوهای جدید از کنش سیاسی شکل‌بگیرد که برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
1) تعاملی بودن
اینترنت به‌مثابة اجتماعی مجازی از انسان‌ها، امکان ارتباط پویا و باز را برای گفتگو و مکالمة تعداد زیادی از مردم در یک‌زمان فراهم می‌کند. قدرت واقعی اینترنت و ویژگی‌ای که آن را از رسانه های سنتی‌تر متمایز می‌کند، پتانسیل آن برای تعاملی‌بودن است. تعاملی‌بودن به میزان کنترل شرکت‌کنندگان بر فرآیند ارتباطی و توانایی تغییر نقش‌های آنها در یک گفتگوی دوطرفه اشاره دارد (2).
هر کاربر اینترنت به‌طور بالقوه قادر به ایجاد پیام و ارسال آن برای شمار فراوانی از افراد دیگر است. این در حالی‌است که رسانه‌های جمعی دیگر همچون رادیو و تلویزیون، روزنامه و... غالباً یک سویه بوده و بر اساس یک نظم بالا به پایین یک‌طرفه، به انتقال اطلاعات می‌پردازند. از این منظر اینترنت بیش از هر رسانه دیگر، یک رسانه جمعی به شمار‌می‌رود، زیرا هر کاربر نه‌تنها دریافت‌کننده اطلاعات است بلکه خود می‌تواند منبع تولید، پردازش و انتقال اطلاعات نیز باشد (3)
در اینترنت افراد صرفاً در ردة تولیدکننده یا مصرف‌کننده قرار‌نمی‌گیرند؛ بلکه می‌توانند هر دو نقش را هم‌زمان داشته‌باشند و اینترنت به‌عنوان یک واسطه ارتباطی میان آنها عمل‌کند و تسهیلات لازم در این زمینه را در اختیار آنان قرار‌دهد. در اینترنت سلسله‌مراتب ارتباطی ضعیف‌می‌شود و همراه با آن، فرد مجال بیشتر برای ارائه هویت موردنظر خود پیدا می‌کند. ارتباط نیز دوسویه بوده و جای گوینده و مخاطب مدام عوض می‌شود. از این لحاظ اینترنت، انقلابی در صنعت ارتباطات ایجاد‌کرد. فراتر از آن اینترنت یک ابرمتن است که در آن متن‌های مختلف به هم‌پیوستگی دارند و بین آنها ارتباط برقرار می‌شود. تعاملی بودن ابرمتن به آن خصلت گفت‌و‌شنودی می‌دهد؛ زیرا در ابرمتن تأکید اصلی بر روی ارتباط و نه روی کنش قرار دارد.(4).
قابلیت تعاملی بودن، اینترنت را به فضایی گفتمانی متشکل از گفتمان‌های متفاوت و بعضاً رقیب تبدیل می‌کند که در این فضا گفتمان‌های مربوط به گروه‌های حاشیه‌ای و خاموش نیز به متن آمده و یک محیط گفت‌و‌گویی واقعی اما در فضای مجازی به وجود می‌آورد. به‌هرحال دو‌سویگی اینترنت آن را به رسانه‌ای بس مهم‌تر از وسیله صرف انتقال اطلاعات تبدیل می‌کند و روابط بین شهروندان، احزاب، رسانه‌های جمعی، گروه‌های فرهنگی، سازمان‌های مدنی و غیر حکومتی را تقویت و تحکیم نموده و موانع متعارف برای مشارکت سیاسی و مدنی افراد و گروه‌ها را تا اندازة قابل‌توجهی از میان بر‌می‌دارد (5).
2) رهایی از قید مکان و زمان
تکنولوژی اطلاعاتی فضا و فاصله را تا حدود زیادی از میان برداشته‌است. در سدة نخست هزارة پیش‌‌رو، ما شاهد آن چیزی خواهیم بود که آن را «مرگ یا زوال فاصله» خوانده‌اند. در پرتو بهره‌گیری از اینترنت و با خلق اجتماعات مجازی دارای منافع و علایق مشترک -که برخی آنها را جوامع انتخاب یا قبایل ذوقی و تفننی نامیده‌اند- مرزهای فیزیکی محله‌ها و محدودیت ناشی از موقعیت‌های شغلی و تجاری رفته‌رفته از بین می‌روند.(6).
اینترنت به‌واسطه ویژگی‌های جهانی و شبکه‌ای بودن، مرزها را درنوردیده و تمامی افراد در هر جای دنیا می‌توانند به فضای مجازی دسترسی داشته و به تولید اطلاعات بپردازند که این امر به حذف فاصله‌ها انجامیده‌است. از بین‌رفتن فاصلة مکانی و افزایش بی‌سابقة توان انسان‌ها برای مبادله و مراوده با یکدیگر -که حفظ و گسترش هم‌زبانی و همدلی بین آنها را ممکن می‌کند- فرآیند و برآیند هویت‌یابی جمعی افراد را دگرگون کرده و گروه‌ها و جماعت‌های مجازی دور از هم، اما در دسترس را پدید آورده‌است.(5).
علاوه بر بی‌مکانی، بی‌زمانی یا زمان زدایی نیز از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تکنولوژی ارتباطی نوین‌است. کاربر اینترنتی هر زمان و به هر میزان که بخواهد می‌تواند از این رسانه استفاده‌کرده و به جستجوی اطلاعات یا تولید اطلاعات و محتوا بپردازد. محدودیت زمانی در استفاده از اینترنت و محتوای آن وجود ندارد. برای آگاهی از اطلاعات موجود در یک وب‌سایت یا وبلاگ خاص ضرورتی ندارد که کاربر در یک‌زمان مشخص به اینترنت متصل شود. معمولاً داده‌های موجود در این‌گونه فضاها تا مدت قابل‌توجهی در آرشیو مطالب قرار می‌گیرند. سرعت انتقال اطلاعات از مکانی به مکان دیگر با استفاده از اینترنت به‌راستی زمان و مکان را به تسخیر انسان درآورده است. بی‌زمانی و بی‌مکانی ارتباطات مجازی آثار متعددی را بر تعاملات مجازی بر جای می‌گذارد. در پرتو تکنولوژی‌های اطلاعاتی -ارتباطی پیشرفته، جهان فرهنگی ما به‌شدت سیال و متحرک‌شده و به‌ویژه ارتباط میان «فرهنگ» و «مکان» (تعلق نوع خاصی از فرهنگ به ساکنان یک مکان خاص) اگرچه از میان نرفته ولی به‌شدت تضعیف‌شده‌است. به‌واسطة تحلیل رفتن عامل جغرافیا و مکان فیزیکی در اینترنت، اجتماعات مجازی تابع بسیاری از محدودیت‌های ناشی از فواصل جغرافیایی نبوده و از این لحاظ قادرند دامنة بسیار گسترده‌ای از ارتباطات اجتماعی را پدیدآورند که تاکنون مشابه آن وجود نداشته‌است.
مبنای تعامل و ارتباط در جهان مجازی، تجمع فیزیکی در یک مکان خاص و زمان معین نیست، بلکه نقاط اشتراک دیگری چون زبان، مذهب، جنسیت، نگرش سیاسی، آرمان‌های مشترک، رشته‌های تخصصی و در مورد موضوع ما قومیت، انگیزه اصلی چنین تعاملاتی خواهد بود. ویژگی بی‌مکانی تعامل مجازی می‌تواند گروه‌های قومی پراکنده در سراسر جهان را در یک نامکان مجازی گرد هم آورده و بنابراین رابطه بین پراکندگی مکانی و فرسایش هویتی را خنثی و یا حداقل تضعیف‌نماید. براثر این تعاملات نوین، مفهوم قومیت، دیگر با مفهوم وطن مشترک همراه نیست و هویت قومی می‌تواند بدون شرایط همزیستی مکانی نیز وجود داشته باشد.
3) انعطاف‌پذیری هویتی
در جهان مجازی اینترنت و به‌واسطه قابلیت‌های آن، افراد نه‌تنها در موقعیت‌های مجازی مختلف «خود»های متفاوتی را اختیار می‌کنند، بلکه قادر به اختیار کردن هویت‌های جدیدی آن‌طور که خود دوست دارند نیز هستند. مطالعات پیمایشی نشان‌داده که کاربران اینترنتی تمایل‌دارند از این قابلیت استفاده‌کرده و برای خود هویت‌های جدیدی را پایه‌ریزی کنند. گافمن بر این باور‌است که یک فرد وقتی در موقعیت‌های مختلف اجتماعی قرار‌می‌گیرد، سعی می‌کند «خود»های متناسب با موقعیت موردنظر را انتخاب کند و نقش آن خود را به‌طور احسن اجرا نماید. این امر دقیقاً مانند عملکرد یک بازیگر تئاتر است که نقش شخصیت‌های متفاوت را در یک تئاتر و یا تئاترهای مختلف بازی می‌کند. دیدگاه گافمن در مورد جهان واقعی نیز تا حدودی صدق می‌کند هرچند اختیار و اجرای خودها و هویت‌های متفاوت در جهان واقعی دشوار و دارای محدودیت زیادی‌است. اما در یک اتاق گفتگو یا چت روم، یک مرد می‌تواند خود را یک زن، یک سفیدپوست خود را یک سیاه‌پوست و یک فرد فقیر خود را یک ثروتمند معرفی کرده و با این هویت‌های جدید ضمن تعامل با دیگران و طرح آرمان‌ها، خواسته‌ها و انتقادات خود، از پیامدهای منفی احتمالی آن نیز تا حدودی آسوده‌خاطر باشد. درواقع شاید بتوان گفت که تأثیر فضای مجازی بر هویت منجر به تفکیک دو نوع هویت به‌اصطلاح آفلاین و آنلاین می‌گردد. در تعریف این دو نوع هویت می‌توان گفت که هویت آفلاین درواقع معادل هویت واقعی و عینی ما است که به‌وسیله عواملی که کنترل آنها سخت و یا از اختیار انسان خارج است از قبیل نژاد، طبقه، محل تولد، شغل و سطح تحصیلات تعیین می‌شود. اما در مقابل، هویت آنلاین بسیار انعطاف‌پذیرتر است و منظور از آن هویتی اجتماعی است که کاربران اینترنتی در اجتماعات مجازی اینترنت برای خود پایه‌ریزی می‌کنند. افراد با استفاده از هویت‌های آنلاین آزاد هستند که خود را آن‌گونه که دوست دارند بازتعریف کنند.(7).
فضای مجازی اینترنت باعث حذف جسمیت فرد و این آزادی موجب تجربیات متعددی می‌شود، به‌طوری‌که فرد می‌تواند هویت‌هایی را ایجاد کند که هیچ‌گاه در جهان واقعی قادر نبوده‌است آنها را تجربه کند و این خودهای متکثر دلالت بر هویت‌های موقتی، سیال و ساخته‌شده‌ای دارد که در فضای مجازی قادر به ظهور و بروز هستند. در فضای مجازی افراد از خصیصه «گمنامی» برخوردارند و این گمنامی به آنان آزادی بیشتری می‌دهد، فرد با استفاده از این ویژگی و توسعه هویت‌های خود، به کسب تجاربی می‌پردازد که در زندگی واقعی امکان تجربه کردن آنها برایش فراهم نیست. بدین ترتیب فرد نمی‌تواند زندگی واقعی را برتر از زندگی مجازی بداند و به‌نوعی میان زندگی واقعی و زندگی مجازی خود توازن برقرار می‌کند و آن دو را همسان می‌پندارد. آزادی برآمده از گمنامی تعاملات اینترنتی، می‌تواند به شناخت ابعاد ناشناخته و گاه پنهان وجود فرد و درنهایت به بروز این ابعاد منتهی‌شود. همچنین فرد می‌تواند خود را آن‌گونه که مایل‌است معرفی‌کند و نقش‌های بسیار متفاوت و گاه متناقض بازندگی واقعی‌اش بپذیرد (9).
افراد در جهان مجازی نه‌تنها قادرند هویت و یا خود متفاوتی داشته باشند، بلکه قادرند در یک‌لحظه دارای چندین هویت باشند و نیز چندین فرد (مثلاً یک گروه) می‌توانند با استفاده از یک هویت یکسان در جهان مجازی به تعامل بپردازند. با توجه به این قابلیت افراد و گروه‌ها صرف‌نظر از نژاد، رنگ پوست، مذهب، قومیت، فقیر یا غنی بودن و دیگر تفاوت‌ها و تمایزات اعتباری و ساختگی می‌توانند ایده‌های خود را مطرح‌کرده و صدای خود را به گوش جهانیان برسانند. چنین فضایی نوعی دموکراسی به همراه خود دارد که در آن هر فرد صرف‌نظر از تمایزات و تفاوت‌های اعتباری، قابلیت صدادار شدن پیدا می‌کند و امکان بحث با هر کس و هر طرز تفکری وجود دارد. ویژگی انعطاف‌پذیری هویتی و گمنامی هویتی و احساس امنیت و آزادی در فضای مجازی را نیز تقویت می‌کند.
4) ارزانی نسبی ارتباطات اینترنتی
رسانه‌های سنتی مانند رادیو و تلویزیون همگی به‌وسیلة سازمان‌های بزرگی اداره می‌شوند که نیاز به بودجه‌های مالی بسیار کلانی دارند. ابزار موردنیاز این رسانه‌ها بسیار گران و پرهزینه است و تنها دولت‌ها یا سازمان‌های بزرگ و یا افراد بسیار قدرتمند قادر به تأمین مخارج این سازمان‌ها هستند. بنابراین بسیاری از گروه‌های اجتماعی بنا به دلایل گوناگون، قادر به تأمین هزینه‌های بالای این سازمان‌های رسانه‌ای نیستند و درنتیجه امکان بازنمایی خود را از دست می‌دهند این در حالی‌است که امروزه هزینه راه‌اندازی یک وب‌سایت که از قابلیت بالای چندرسانهای(5) بودن نیز برخوردار‌است، چندین برابر کمتر از حتی راه اندازی و انتشار روزنامه است. این تفاوت هزینه‌ها هنگامی آشکارتر می‌شود که هزینة هنگفت مورد نیاز برای راه‌اندازی یک ایستگاه رادیویی یا تلویزیونی را با ایجاد رایگان وبلاگ یا چت‌روم مقایسه کنیم.
با توجه به سرسام آور بودن هزینه‌ها و محدودیت‌های متعدد دیگر برای راه‌اندازی و مدیریت رسانه‌هایی چون رادیو، تلویزیون و نشریات چاپی، این رسانه‌ها هر چه بیشتر حالتی الیگارشیک و یک‌طرفه و مبتنی بر منافع گروهی محدود که در جهان سرمایه‌داری، اغلب صاحبان صنایع و غول‌های رسانه‌ای و تجاری هستند، پیدا کرده‌اند و بنابر این معمولاً به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت کنترل‌های سیاسی قرار‌داشته و حتی در کشورهای مدعی پلورالیسم رسانه‌ای و دموکراسی غربی، تحت کنترل سرمایه‌داران و وابستگان آنها و در راستای ترویج ایدئولوژی سرمایه‌داری حاکم قرار گرفته‌اند. این در حالی‌است که ارزان و کم‌هزینه بودن بازنمایی فرهنگی-هویتی و انتقال اطلاعات و صداها به واسطه اینترنت، این امکان را برای گروه‌های خاموش، حاشیه‌ای، اقلیت‌ها و به‌طور کلی گروه‌های محروم‌تر به ویژه به لحاظ اقتصادی، فراهم می‌کند تا صدای خود را با حداقل هزینه‌ها به گوش دیگران برسانند.
به مجموعه پنج موردی بالا می‌توان موارد دیگری چون فقدان سلسله مراتب و سازمان‌دهی متصلب در اینترنت، تنوع داده‌ها و دیدگاه‌های مطرح شده، تمرکززدایی، و بسیاری خصوصیات دیگر را نیز افزود. خصوصیاتی که در مجموع اینترنت را به یک رسانه بی‌بدیل برای کنش و تعامل تبدیل کرده است.
اینترنت و ظهور احزاب مجازی در سیاست
ظهور و رواج تکنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطی (ICTs)
در دو دهه گذشته- به ویژه انقلاب اینترنت در یک دوره بسیار کوتاه عرصة سیاست (عناصر سیاسی و روابط بین آنها را (دچار دگرگونی کردهاست. در نتیجه ظهور تکنولوژیها و ارتباطات کامپیوتری و دیجیتالی، امروزه تمام مفاهیم عرصة سیاسی با بهره‌گیری از صفتهایی تعریف می‌شوند که ماهیتی ارتباطی و اطلاعاتی دارند. مفاهیم پایهای ICTs مانند الکترونیکی، دیجیتالی، مجازی، سایبر و آنلاین ماهیت جهان جدید را نشان می‌دهند: شهروندالکترونیکی، دولت مجازی‌دیجیتالی، دمکراسی‌دیجیتالی، سایبر‌الکترونیکی، حکومت‌الکترونیکی، آنلاین و امثال آنها اشاره به عصری دارند که در آن جامعه الکترونیکی، متشکل از انسان‌ها، اجتماعات و سازمانهایی دارای حداقل یک بعد وجودی الکترونیکی و سیاست‌الکترونیکی در حال ظهور‌است (منتظرقائم، صص233-234).
در سال‌های اخیر با گسترش ابزارهای جدید ارتباطی، شکل جدیدی از تفکر و کنش سیاسی-اجتماعی در حال پیدایش است. در این راستا ابزارهایی مانند اینترنت، موبایل، و شبکه‌های ماهوارهای فضای مناسبی برای ایجاد ارتباط دوسویه و بعضاً چند سویه ایجاد کرده‌اند. رسانه‌ها که در ابتدا به عنوان ابزاری ساده برای انتقال معانی تلقی میشدند، در عصر حاضر دارای چنان جایگاهی شدهاند که با تأسیس شاهراه‌های اطلاعاتی، کل حیات انسان را تحت تأثیر قرار‌داده و معانی و کنش‌های متفاوتی را در زندگی پدید آورده‌اند. تحول در حوزه ارتباطات و توسعه فنآوریهای نوین ارتباطی، منشأ تحولات عظیم در عرصه قدرت سیاسی و اقتصادی در جهان شده است. (9)
ژان بودریار.-اندیشمند فرانسوی- بر این باور‌است که جامعة مدرن شاهد گذار از مرحله مادی به مرحله نمادین و وانمودگی است و در جامعه جدید اصالت با نشانه‌ها و نمودها می‌باشد. واسطه‌های الکترونیک، فرهنگ عصر اطلاعات را در چهارچوب انتقال نمادها شکل می‌دهند.(10).
شبکه‌های اجتماعی، به عنوان جماعت‌های مجازی در فضای سایبر از طریق گروه‌های ایمیل، وبلاگ‌ها، چترومها و سایت‌های دوست‌یابی، محیطی را برای تعامل و تبادل آراء به وجود می‌آورند . ظهور جامعه شبکه‌ای، پیامدهایی از جمله ارائه واقعیت مجازی، سیاست بر بال رسانه، زمان بی‌زمانی و جنگ مجازی و تهدید نرم را هم‌زمان با انقلاب اطلاعاتی همراه خود آورده‌است. از این منظر، روزنا در کتاب «آشوب در سیاست جهان» مینویسد: «فناوری الکترونیک جدید مدت زمان لازم برای بسیج سازمان‌ها و جنبش‌ها را چنان فشرده ساخته است که شهروندان عملاً می‌تواند بر هم انباشت‌شدن مهارت‌ها و سمتگیریهای خود را در قالب بزرگتری ببینند که برای رویدادها پیامدهایی دارند. و توانایی بسیج مهارت‌ها و سمتگیریهای شهروندان به حدی در مقایسه با گذشته بیشتر و وسیع‌تر شده‌است که اثر عملی آن افزایش توانایی تشخیص و بیان آشکار مشارکت مدنی موثر در اقدام جمعی است» (11).
در حقیقت، ظهور و رواج تکنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطی(ICTs) در یک دوره بسیار کوتاه عرصة سیاست (عناصر سیاسی و روابط بین آنها را (دچار دگرگونی مفهومی و محتوایی کردهاست. در نتیجه ظهور تکنولوژیها و ارتباطات کامپیوتری و دیجیتالی، امروزه تمام مفاهیم عرصه سیاسی با بهره‌گیری از صفتهایی تعریف می‌شوند که ماهیتی ارتباطی و اطلاعاتی دارند. مفاهیم پایهای ICTs مانند دولت الکترونیک، شهر دیجیتال، کنش مجازی، ارتباط سایبری و آنلاین ماهیت جهان جدید را نشان می‌دهند. این مفاهیم اشاره به عصری دارند که در آن جامعه الکترونیکی متشکل از انسان‌ها، اجتماعات و سازمانهایی دارای حداقل یک بعد وجودی الکترونیکی- و سیاست الکترونیکی در حال ظهور است(16)
در طول دهه‌های گذشته، مطالعه احزاب سیاسی از سوی پژوهشگران سیاسی با دغدغه‌های مهمی نظیر بررسی رفتارهای انتخاباتی، نظریه‌های رقابت، ساختار ائتلاف‌های حزبی، تحلیل سیاست‌گذاری، شکل‌گیری روندهای تمرکزگرایی سازمان حزبی، ... همراه بوده است؛ اما تاکنون مسئله بررسی احزاب مجازی و بازخوانی فعالیت‌های آنها در دستور کار پژوهشگران این حوزه نبوده است. تحولاتی که در حوزه های مختلف تکنولوژیک به خصوص در حوزه تکنولوژی های ارتباطی- مجازی رخ داده است، موجب اهمیت یافتن کنش های سازمان یافته سیاسی در فضاهای مجازی شده است که بیش از هر مولفه دیگری در فضای کنونی نقش آفرینی می کنند. فقدان پژوهش‌های علمی در این زمینه موجب شده است تا کمتر ادراک صحیحی از چگونگی شکل‌گیری فرایندهای جدید سیاسی و الگوهای نوظهوری که در جنبش‌های جدید اجتماعی سر برآورده است، وجود داشته باشد.
شکل‌گیری احزاب و گروه‌های مجازی پدیده‌ای کاملاً جدیدی است که بیش از یک دهه از شکل‌گیری آنها نمی‌گذرد. شگل‌گیری این دسته از احزاب محصول تحولاتی‌است که در جوامع کنونی رخ‌داده و تاکنون کمتر مورد بحث و بررسی قرار‌گرفته‌است. شکل‌گیری احزاب مجازی ناشی از تحولات تکنولوژیک در حوزه‌های ارتباطی و اطلاعاتی‌است که فضایی بالقوه را برای فعالیت شهروندان و سازمان‌ها در اینترنت به عنوان مقتضی‌ترین فضای فعالیت سیاسی فراهم‌می‌آورد (12).
حزب مجازی به گروهی حرفه‌ای با هدف سیاسی اطلاق می‌شود که نه‌تنها شیوه‌هایی اجرایی (نظیر انتخابات درونی و یا یارگیری حزبی و....)، مدیریتی (نظیر اعمال خط مشی‌های حزبی و....) را انجام می‌دهد، بلکه حضور سیاسی خود را عمدتاً بر پایه اقتضائات سیاسی جدید نظیر ائتلافات متغیر سیاسی، فعالیت منفرد سیاسی ، بهره‌گیری از اینترنت در پاسخ به تبدیل آن به عنوان مهم ترین ابزار ارتباطی درمیان شهروندان، کاستن اهمیت تمایز میان اعضاء و حامیان و جذاب‌تر شدن فعالیت سیاسی احزاب اکثریت و اقلیت به واسطه تلاش برای حضور هر چه مؤثرتر در اینترنت است.
درک چشم اندازهای آتی
با رشد و توسعه تکنولوژی‌های ارتباطی به‌خصوص بعد از دهه 1970 میلادی، شاهد یک انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی هستیم که خصیصه اصلی آن سرعت و کاهش فاصله‌هاست. این سرعت هم در جنبه مکانی و زمانی آن است و هم اینکه مربوطه به حجم انرژی‌است که قابل‌انتقال می‌باشد. از دیگر ویژگی‌های انقلاب اطلاعات می‌توان به انعطاف‌پذیری آن اشاره‌کرد این خصیصه موجب می‌شود تا اطلاعات قابلیت دسترسی برای همه داشته‌باشند. به تعبیر کاستلز، نوآوریهای فرهنگی صورت‌گرفته در زمینة ارتباطات و تکنولوژی اطلاعات، همچنین ظهور فرهنگ رسانه‌های جمعی که به فاصله کهکشان گوتنبرگ تا کهکشان مک‌لوهان روی‌داده‌است، سبب ایجاد یک کهکشان جدید ارتباطی شده‌است که جز در پاره‌ای نقاط جهان، در همه‌جا به‌راحتی قابل‌مشاهده است.(13).
بنابراین، انقلاب ارتباطات که بستر اصلی رشد جهانی‌شدن محسوبمیشود به‌عنوان عنصر اصلی این جریان، در حوزه فرهنگ منطقه تأثیرات شگرفی به دنبال آورد. امروزه ساکنان دهکده‌های کوچک و نواحی بادیه‌نشین و قبیله‌ای دورافتاده در خلیج‌فارس می‌توانند در کلبهها و چادرهای خود، پیام‌ها و تصاویر فرهنگهای ثروتمند و مصرفگرای غربی را دریافت کنند که این خود، آنان را به دهکدة جهانی شبکه جدید ارتباطی پیوند‌می‌زند. به میزانی که زندگی اجتماعی در معرض سبکهای مختلف، مکان‌ها، مسافرت‌های بین‌المللی و تصاویر شبکه‌های جهانی و سیستمهای ارتباطی قرار می‌گیرد، به همان اندازه نیز هویتها از زمان، مکان تاریخ و سنت، فاصله بیشتری پیداکرده و آزادانهتر عمل می‌کند (14).
این شبکه‌ها آزادترین و درعین‌حال هشداردهندهترین عامل در مجموعه فناوریهای ارتباط‌جمعی به شمارمیروند تا جایی که هر کس، در هرکجا و با هر مرام شخصی یا ایدئولوژی؛ قادر به توزیع پیام بین میلیونها نفر بدون هرگونه ممیزی قبلی خواهد بود.
درواقع، اینترنت که از یک‌سو به‌واسطه ماهیت جهان‌گستر و بالقوه همگانی خود، دارای پتانسیل بالایی در تقویت ساختارهای عام جهانی و ترویج مشابهت‌ها و یکسان‌نگاری‌های فرهنگی و نگرشی است، از سوی دیگر در تقویت خاص‌گرایی‌های فرهنگی نیز عملکرد قابل‌توجهی داشته است. وجود انواع وب‌سایت‌ها، وبلاگ‌ها و اتاق‌های گفتگو نشان از آن دارد که اینترنت، فضایی قدرتمند برای ابراز هویت یا فرآیندهایی است که از آن به «تشخص» یا «هویت‌یابی» تعبیر می‌شود. اینترنت، در مقایسه با اشکال رسانه‌ای پیشین، باعث شده تا افراد و گروه‌های اجتماعی مختلف با افکار و عقاید، سنت‌ها، آداب‌ورسوم، زبان، مذهب و به‌طورکلی هویت‌های متفاوت بتوانند از این فضاهای جدید ازجمله وب‌سایت‌ها، وبلاگ‌ها، چت روم‌ها یا اتاق‌های گفت‌وگو، شبکه‌های اجتماعی و دیگر امکانات فراهم‌شده در فضای سایبر به‌منظور دست‌یابی به اهداف خود و تقویت هویت‌های مقاومت در مقابل امواج همگن‌ساز عصر جهانی‌شدن بهره‌گیرند. از عمدهترین این تغییرات، تسهیل خودآگاهی‌های ملی-جهانی، تقویت مفهوم شهروندی، گسترش طبقه متوسط جدید، بازتعریف نقش و جایگاه زنان، افزایش تضاد میان نخبگان فکری سنتی با نخبگان جدید و مهم‌تر از همه گسترش روحیه آزادی‌خواهی و مردم‌سالاری بوده‌‌است. درحالی‌که برخی معتقدند شبیه بودگی فرهنگی ناشی از جهانی‌شدن، گروه‌های فرهنگی محلی خرد را تحت نفوذ خود درآورده و به تعبیری در خود حل می‌کند، ولی شواهد موجود چه در جهان واقعی و به‌ویژه در جهان مجازی برعکس این امر دلالت دارند. به نظر می‌رسد اینترنت افراد را بیش از گذشته وارد عرصه عمومی کردهاست. همچنین اینترنت به‌عنوان عاملی تسریع‌کننده به فرایندهای مردم‌سالاری و تقاضای مشارکت سیاسی و اجتماعی شتاب بخشیده است. در این زمینه افرادی چون رینگولد، بیکر و باربر از نوعی جدید از دموکراسی به نام «تله دموکراسی»(Tele-democracy) سخن میگویند که منظور از آن حضور و نفوذ فوق‌العاده رسانه‌های نوین ارتباطی در حیات سیاسی و ملزومات دموکراسی مانند انتخابات می‌باشد، چراکه شهروندان می‌توانند گزینش سیاسی خود را مورد مسائل جامعه و حکومت با بهره‌گیری از وسایل ارتباطی انجام‌دهند (15).
به‌طورکلی، این فن‌آوری جوان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر تمام عرصه‌های حیات فردی و جمعی انسان تأثیر گذاشته و به‌ویژه در حال دگرگونی عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، هویت و تعاملات اجتماعی‌است. با توجه به تأثیرات گسترده و ژرفی که پدیده نوظهور اینترنت در زیست فردی و اجتماعی بشر قرن بیست و یکمی بر جا گذاشته‌است، امروزه فهم بسیاری از معادلات جهان سیاست، فرهنگ، اقتصاد و اجتماع بدون درک نقش آن غیرممکن می‌نماید. ازاین‌روی است که پژوهشگران و نویسندگان در حوزه‌های مختلف دانش، در مورد اینترنت و تأثیر آن در عرصه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی در حال نظریه‌پردازی و ایده می‌باشند.
اینترنت با ایجاد اشکال نو تعامل و فراهم‌کردن فضای ملاقات برای افراد و غلبه بر محدودیت‌های مکان و زمان، ترویج گفتگوی آزاد اینترنتی و تسهیل همکاری جمعی به تجدید حیات اجتماعی می‌انجامد. همچنین اینترنت با تسهیل جریان اطلاعات در دیدارهای رودررو و فراهم‌آوردن زمینه‌های خود این دیدارها، مشارکت سازمانی را افزایش‌می‌دهد. البته ممکن است اینترنت مانع توجه فرد به اجتماع واقعی شود، و مهم‌تر اینکه همه کاربری‌های اینترنتی ماهیت اجتماعی ندارد، بیشتر فعالیت‌های صورت‌گرفته در اینترنت باهدف جستجوی اطلاعات یا پرداختن به تفریحات انفرادی صورت می‌گیرد.
و بالاخره اینکه، اینترنت سرمایه اجتماعی را تکمیل‌می‌کند. برخلاف استدلال‌های مربوط به نقش اینترنت در افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی که بر تغییر چگونگی تعامل افراد در خارج از شبکه تمرکز دارد، در این دیدگاه زندگی روی شبکه در حکم نوعی گسترش فعالیت‌های خارج از شبکه نگریسته‌می‌شود. بر این مبنا ممکن‌است نقش اینترنت در حفظ پیوندهای موجود مؤثرتر از نقش آن در ایجاد پیوندهای جدید باشد. در واقع اگر کاربران به موضوعاتی مانند مشارکت سازمانی و سیاسی هیچ‌گونه علاقه‌ای نداشته باشند، اینترنت به چنین مشارکتی کمک نمی‌کند.(17).
بهترین مثال برای تأثیر اینترنت در عرصة سیاست، می‌تواند مثال چریک‌های زاپاتیست‌ها باشد. این گروه با استفاده از اینترنت، از درههای چیاپاس، همدردی افکار عمومی جهانی را به نفع خود بسیج‌کرد و با برانگیختن فشارهای خارجی علیه دولت مکزیک، لبه تیغ نیروهای ضد‌شورش را کُند‌کرد. تأثیر تبلیغات متکی بر اینترنت زاپاتیست‌ها آن‌چنان بود که بیشتر صاحب‌نظران از آن به‌عنوان ابزار انقلاب در عرصه تبلیغات و جنگ یادکردند.(18).
منابع
1. رزاقی،افشین(1381)؛ نظریه‌های ارتباطات اجتماعی؛ تهران: نشر پیکان، ص 110
2. S, Kiouss (2002) "Interactivity: A Concept Explication", Journal of New Medi And Society, 4(3):359 (PP355-383).
3. آذرنوش،عیاری (1384)؛ هویت قومی در اینترنت(بررس3 عملکرد اینترنتی گروه‌های قومی آذری، بلوچ، ترکمن، عرب خوزستانی و کرد)، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران. صص 42-43
و مجاز: تأثیر هویتی اینترنت»، فصلنامه مطالعات ملی، دوره 24 ،شماره4، صص107-124.
5. منتظرقائم،مهدی و عبدالعزیز،تاتار(1384)؛ « اینترنت، سرمایه اجتماعی و گروه‌های خاموش»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، پاییز و زمستان 1، شماره 4، صص223-245.
6.. صدوقی،مرادعلی (1384)؛ تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص19.
7. صوفی،محمدرشید (1385)؛ «هویت‌های جدید واقعی و مجازی: مطالعه کاربران اینترنتی دانشجو با جنسیت و قومیت.
8. عباسی قادی،مجتبی و مرتضی،خلیلی‌کاشانی (1389)؛ تأثیر اینترنت بر هویت ملی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، صص 72-71.
.9. نظری،علی‌اشرف و مجتبی قلی‌پور(1392)؛ اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و جنبش اشغال وال‌استریت: چگونه اینترنت علیه صاحبانش به کار‌گرفته می‌شود؟ مجموعه مقالات جنبش وال‌استریت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
10. کاستلز، مانوئل (1380)؛ ظهور جامعه شبکه‌ای،ترجمه علیقیان و خاکباز، تهران: طرح نو،ص 354.
11. روزنا، جیمز (1384)؛ آشوب در سیاست جهان؛ترجمه علیرضاطیب. تهران: نشرروزنه، صص36-77.
12. Helen Margetts(2010). "Cyber Parties". Handbook of Party Politics. 2006. SAGE Publications. 6 Apr. http://www.sage-ereference.com/hdbk_partypol/Article_n46.html
13. Castelles, Manuel (1988). The Network Society. London.Bbackwell: 330
14. امامی، محمدعلی (1380)؛ عوامل تأثیرگذار در خلیج‌فارس. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ص 275.
15. Gibson, Rachel. (et.al). (2005),” Online Participation in the UK” BJPIR, VOL.8: 562
16. منتظرقائم، مهدی(1381)؛ دمکراسی دیجیتالی و حکومت الکترونیکی: سیاست و حکومت در عصر تکنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی،: مجله نامه علوم اجتماعی، شماره 19، صص 233-234.
17. مستقیمی، بهرام و نسیم‌سادات،واسعی‌زاده (1389)؛ فن‌آوری اطلاعات و سرمایه اجتماعی در عرصه بین‌الملل؛ فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی،دوره 40، شماره 1، صص 285-284.
18. محمدی، مصطفی(1390)؛«فن‌آوری اطلاعات: جنگ های آینده»:، ماهنامه اطلاعات راهبردی، سال نهم، شماره 97، صص 37-35
19. نظری، علی‌اشرف و دیگران(1391)؛ تأثیر شبکه‌های نوین ارتباطی بر شکل‌گیری جنبش‌های سیاسی، مطالعه موردی: تونس، مصر، لیبی. فصلنامه مطالعات خاورمیانه.
20. نظری، علی‌اشرف و دیگران (1391)؛ جهانی شدن و شکل‌گیری روندهای جدید سیاسی در کشورهای عرب منطقه خلیج‌فارس. فصلنامه مطالعات خاورمیانه.
21. نظری، علی‌اشرف و مجتبی قلی‌پور(1390)؛ کنش‌ها وتعاملات هویتی در فضای مجازی: فرصت‌ها و چالش‌ها، فصلنامه سیاست (دانشگاه علامه طباطبایی)، در مرحله ارزیابی علمی.
22. نظری، علی‌اشرف و لقمان قنبری؛ روندها و چشم‌اندازهای جدید سیاسی در کشورهای عرب خاورمیانه. تهران: پژوهشکده مطالعات خاورمیانه، در دست انتشار.
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
|
بنیاد آینده‌نگری ایران |
|
پنجشنبه ۲۴ آبان ۱۴۰۳ - ۱۴ نوامبر ۲۰۲۴
احزاب مدرن
|
|
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان