این بحث در مورد Equinox یا اعتدال بهاری است که گوگل هم در نخستین روز بهار با تصویر متحرکی به آن اشاره داشت.
جشن باستانی نوروز از لحظه اعتدال بهاری شروع می‌شود که ما در ایران به آن لحظه تحویل سال می‌گوییم. اعتدال بهاری که به آن «هموگان ِ بهاری» هم گفته شده، یکی از دو اعتدالی زمین است که در هر سال رخ می‌دهد (اعتدال دیگر اعتدال پائیزی است)
اعتدال بهاری در نیمکره شمالی، برابر است با اعتدال پائیزی در نیمکره جنوبی
...
پیش از اشاره به موضوع فوق، همدم و همنشین بهار شده و پرسش مهمی را در مورد این فصل زیبا و شورآفرین طرح می‌کنم.
چی میشه که بهار میشه؟
در فصل سرما مایعی به نام «کالوز» Callose راه آوندها و عبور شیره‌های گیاهی را در درختان می‌بندد، در نتیجه برگها زرد و پژمرده می‌شوند و می‌ریزند و درختان ماتم می‌گیرند امّا، با فرا رسیدن بهار این سّد گران به کنار می‌رود و نو از دل کهنه خروج کرده، «کالوز» آب می‌شود و شیره‌های گیاهی قهقهه‌زنان از راه می‌رسند.
...
قطره بارانی که بر گل سرخ می‌لغزد، جوانه لجوجی که بر سرما غلبه می‌کند، آوندهای سرکشی که موانع را از سر راه برمی دارند، گیاه مهربانی که از دل خاک سرَک می‌کشد و به آفتاب سلام می‌کند، چشمه جوشانی که دل سنگ را می‌شکافد، همه و همه، در برابر این زندگی که پارس می‌کند و این زمین که خار می‌خلد و این آسمان که بلا می‌ریزد، فریاد بر می‌آورند: بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند...
آری، بهار می‌آید هر چند زمستانیان نخواهند...
اما اصلاً چی میشه که بهار میشه؟ علت وجودی فصل بهار چیست؟
دوستی می‌گفت خب زمستون میره و بهار میشه دیگه...
اما اینکه جواب پرسش نیست. زمستان چرا میاد؟...علت وجودی فصل‌های سال چیست؟
دندان زمان گره‌ها را می‌گشاید
حدود ۴٫۵ میلیارد سال از پیدایش زمین می‌گذرد. دندان زمان گره‌ها را گشود و جّو زمین و دیگر شرایط فیزیکی و شیمیایی آن را دچار دگرگونی‌های شگرفی کرد از جمله اینکه لایهٔ اوزون به دور این سیاره تشکیل شد و بقای آن را امکان‌پذیر ساخت. لایه ازون با کمک میدان مغناطیسی زمین مانع از ورود پرتوهای زیان‌بخش خورشید شد. اگر ابن لایه تشکیل نشده بود زمین و هر چه در آنست می‌پژمرد و می‌سوخت. و زمین چاره‌ای نداشت جزاینکه غزل خداحافظی را بخواند و برود!
اما زمین نمرد و عمر طولانی کرد و این بت عیار با بهار و تابستان و پاییز و زمستانش هر دم به‌شکلی درآمد و چهره نمود.
اگر زمین تنوع و گونه‌گونی را هدیه نمی‌کرد، اگر تنها و تنها یک نت را می‌نواخت و همه گلها و میوه‌ها و...فقط یک رنگ و یک طعم و یک شکل داشتند، اگر به جای رنگین کمان، تنها کمانی از یک رنگ داشتیم و رعد و برق و جذر و مد و برف و باران همه در هم حل شده و یک ساز می‌زدند، از روزمرگی و یکنواختی کلافه می‌شدیم و یکنواختی با خودش کرختی و پژمردگی می‌آورد.
با تنوع و زیبایی، زمین عشوه می‌ریزد
زمین خلاق است و با چهار فصل و از جمله بهار، هنرنمایی و دلربایی می‌کند. زمین با تنوع و زیبایی‌هایش، عشوه می‌ریزد.
برگردیم سر پله اول، چی میشه که بهار میشه؟ علت وجودی فصل بهار چیست؟ (این سئوال ظاهراً پیش‌پاافتاده می‌نماید اما چنین نیست.)
...
از جمله رازهای پیدایش بهار این است که زمین کج کجَکی می‌چرخد! و همین متمایل بودن زمین باعث تغییر شدت تابش نور خورشید در طول سال و تغییرات آب و هوا در مناطق قطبی و معتدل می‌شود.
محور زمین بر صفحه مداری آن عمود نیست. اگر محور زمین بر صفحه مداری آن عمود بود هیچکدام از فصول سال از جمله بهار به وجود نمی‌آمدند. فصل‌های سال حاصل حرکت انتقالی زمین به‌دور خورشید و متمایل بودن محور چرخش زمین نسبت به صفحه حرکت انتقالی‌ست.
می‌دانیم که زمین نه تنها دور خودش می‌چرخد، به گرد خورشید هم می‌گردد.
حرکت زمین به دور خودش، حرکت وضعی است (که هر ۲۴ ساعت تکرار می‌شود و شب و روز از جمله نتایج آن است) و حرکت زمین به دور خورشید، حرکت انتقالی است که در هر ۳۶۵ روز و ۶ ساعت اتفاق می‌افتد.
...
نکته ظریف این است که محور گردش زمین نسبت به خط عمود بر صفحهٔ گردش آن، کج و کوله است اما...اما این کجی عین راستی است.
زمین در مداری (تقریباً) بیضی شکل به دور خورشید می‌چرخد. مدار زمین در پیرامون صفحه‌ای فرضی بنام صفحه مداری قرار دارد. محور زمین بر صفحه مداری عمود نیست و با آن زاویه می‌سازد. همین به اصطلاح انحراف سبب نامساوی شدن طول روز و شب در زمانهای متفاوت سال در یک نقطه می‌شود.
دقیق‌تر بگویم. محور گردش زمین نسبت به خط عمود بر صفحهٔ گردش آن ۲۳٫۴ درجه انحراف دارد و همین «انحراف» (یا همین جساب و کتاب دقیق) باعث ایجاد تغییرات فصلی می‌شود.
برای پایدار شدن زاویهٔ انحراف محور زمین، ماه نقش موثری دارد که از آن می‌گذرم.
...
برخلاف تصور بسیاری از ما فصل‌ها به خاطر تفاوت فاصله زمین از خورشید در طول سال به وجود نمی‌آیند (بگذریم که این تفاوت‌ها خیلی هم زیاد نیست)
اگرچه گفته می‌شود زمستان‌های نیم کره جنوبی سردتر از زمستان‌های نیم کره شمالی است و دلیل آن به دورتربودن از خورشید برمی‌گردد، اما اصلی‌ترین دلیل پیدایش فصل‌ها همانطور که گفتم کج بودن محور زمین است.
...
زمین در ابتدای پاییز اندکی به خورشید نزدیک‌تر است و در ابتدای بهار دورتر. در ابتدای پاییز زمین حدود ۱۴۷ میلیون کیلومتر از خورشید فاصله دارد و در ابتدای بهار ۱۵۲ میلیون کیلومتر.
این تفاوت فاصله در مقایسه با گرم شدن و سرد شدنی که به خاطر کج بودن محور زمین به وجود می‌آید تأثیر تعیین‌کننده‌ای در ایجاد فصل‌ها ندارد.
می‌خواهم بگویم پیدایش فصل‌ها نتیجه دوری یا نزدیکی زمین به خورشید نیست. نه تابستان‌ها زمین به خورشید نزدیک‌تر است و نه زمستان‌ها دورتر.
از قضا در تیرماه که در نیمکره شمالی تابستان از راه می‌رسد، خورشید تاقچه بالا گذاشته، پس پسکی از زمین دور و دورتر می‌شود و این زمان در نیمکره جنوبی آغاز زمستان است. اما، هنگامی که نیمکره شمالی زمستان را پشت سر می‌گذارد، با اینکه زمین به خورشید نزدیک تر است اما، در نیمکره جنوبی گرما بیداد می‌کند.
اگر دلیل گرما و سرما دوری و نزدیکی از خورشید بود، تابستان و زمستان در نیمکره شمالی وجنوبی می‌بایست همزمان رخ دهد. پس داستان از چه قرار است؟
دلیل اصلی همان کج بودن محور زمین است که اشاره کردم. این کج بودن تعیین می‌کند که نور خورشید چگونه به زمین برسد و هر بخشی از زمین چه مدت زیر تابش خورشید باشد. روی زمین هم، کج بودن محور زمین موجب تغییر زاویه تابش خورشید شده و فصل‌ها را ایجاد می‌کند.
خلاصه کلام، فصل‌ها به دلیل مایل بودن محور گردش زمین به‌دور خورشید نسبت به صفحه استوا و در نتیجه تغییر طول روز و شدت تابش و دما پدید می‌آیند.
...
در آغاز اشاره کردم که لحظه تحویل سال (نوروز) از لحظه اعتدال بهاری شروع می‌شود. مراد از اعتدال در اینجا، مساوی بودن طول شب و روز است که با فرارسیدن بهار شاهد آن هستیم.
برای فهم دقیق‌تر اعتدال بهاری ابتدا باید اندکی هم که شده با سه کلید واژه زیر آشنا بشویم:
دایره البروج، کره آسمانی و استوای آسمانی
دایره البروج The ecliptic
دایره البروج دایره‌ای فرضی در آسمان است که ظاهراً (از دید ساکنان کره زمین) به نظرمی‌‌آید که خورشید در مدت یک سال آن (دایره) را طی می‌کند.
چنانکه ناظری فرضی در خورشید، بتواند نظاره‌گر زمین باشد، مسیر حرکت انتقالی زمین به دور خورشید را هم در مسیر همان دایره البروج خواهد دید. به همین علت، دایره البروج به‌صورت دیگری نیز تعریف می‌شود: محل تلاقی صفحه مسیر حرکت انتقالی زمین با کره آسمانی
دایره البروج شامل ۱۲ صورت فلکی (۱۲ برج) است. (...)...
کره آسمانی Celestial sphere
کره آسمانی (سماوی)، کره‌ای فرضی و به مثابه زمینه‌ای است که ستارگان بر آن تصویر شده‌اند. انگار ستارگان و غیرستارگان مانند پونز به تاق آسمان چسبیده‌‌اند. کره آسمانی با کره زمین متحدالمرکز است و بی نهایت بزرگ تر از آن.
استوای آسمانی Celestial equator
استوای آسمانی (سماوی) یک دایره فرضی در آسمان و ادامهٔ استواى زمینى (هم‌صفحه با استوای زمین) است.
گویی دایرهٔ عظیمه‌اى است که محل ناظر، یا مرکز زمین در مرکز آن قرار دارد. استوای آسمانی درواقع محل تقاطع صفحهٔ استواى زمین با کرهٔ آسمانى است.
اعتدال بهاری March equinox
در نیمکره شمالی (که شامل همه یا بخشی از پهنهٔ بیشتر قاره‌ها به استثناء اقیانوسیه و پیرامون قطب جنوب است)، اعتدال بهاری لحظه‌ای است که خورشید از دید ناظر زمینی از صفحه استوای آسمانی می‌گذرد. توضیح می‌دهم.
دایره البروج با استوای آسمانی یکدیگر را در دو نقطه قطع می‌کنند و خورشید در حرکت سالیانه خود، از این دو نقطه عبور می‌کند. به یکی از این نقاط نقطه اعتدال پاییزی و به دیگری، نقطه اعتدال بهاری می‌گوییم.
نقطه اعتدال بهاری، نقطه‌ای است که در آن خورشید از جنوب استوای آسمانی به شمال آن می‌آید.
معمولاً در تاریخ ۲۰ یا ۲۱ مارس، خورشید در نقطه اعتدال بهاری و در تاریخ ۲۲ یا ۲۳ سپتامبر خورشید در نقطه اعتدال پاییزی است.
...
با اعتدال بهاری (اول فروردین) بهار در نیمکره شمالی و پاییز در نیمکره جنوبی شروع می‌شود. در این دو روز، در همه جای زمین، طول روز و شب مساوی و برابر ۱۲ ساعت است.
خورشید در نوروز هر سال (لحظه تحویل)، در نقطه اعتدال بهاری است.
پانویس
بدرالدین چاچی از شاعران پارسی‌گوی سدهٔ هشتم هجری در شعر زیر به مضمون اعتدال بهاری اشاره کرده‌است.
آهویِ آتشین روی چون در بَره دراُفتد
کافور خشک گردد با مُشک تر برابر
آهوی آتشین، اشاره به خورشید است که به نقطه اعتدالی برج حَمَل (بره) وارد می‌شود و روز (کافور خشک) با شب (مشک تر) با هم برابر می‌شوند.
...
پوزش می‌خواهم که نتوانستم بحث اعتدال بهاری را ساده‌تر از این ارائه دهم. دلیلش پیچیدگی موضوع و نارسایی دانش من است.
«چی میشه که بهار میشه» سئوال نیکویی است. شما را به تأمل پیرامون آن دعوت می‌کنم.
اعتدال بهاری در نیمکره شمالی، برابر است با اعتدال پائیزی در نیمکره جنوبی
){kind=small}
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان