آینده کرونا ویروس
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
[01 Apr 2020]
[ حامد امینی]
برداشتی آزاد از جلسه آینده‌پژوهان در خصوص
" آینده کرونا ویروس "
فروردین 99
پیشگفتار
اوایل فروردین ۱۳۹۹ و در حرارت شیوع روزافزون ویروس کوید۹ ۱ یا کرونا ویروس، نشست اینترنتی ارزشمندی با موضوع آینده کرونا ویروس و اثرات آن بر ایران و جهان برگزار شد. شرکت‌کنندگان این جلسه را آقایان دکتر احد رضاییان، دکتر محمدامین قلم بر، دکتر سعید قاسمی تمر و دبیر کل فدراسیون جهانی آینده‌پژوهی مهندس وحیدی مطلق تشکیل می‌دادند. به دلیل تلاش‌های قبلی برای بررسی آینده جهان پس از شیوع کرونا، بررسی نشست مذکور برای نگارنده جذابیت بالایی داشت.
بنا به توصیه آقای مهندس وحیدی مطلق - در همین نشست- بر توان بهره‌برداری جامعه آینده‌پژوهی از یافته‌های این نشست پربار و خلق سناریوها و روایت‌های بدیل برای آینده شیوع کرونا، بر آن شدم تا از با بهره‌گیری از محتوای این جلسه و دسته‌بندی یافته‌های آن، به بررسی سناریوهای آینده ویروس کرونا و آینده جهان در تعامل با آن بپردازم.
لازم به ذکر است در این جلسه موارد دیگری نظیر معرفی "مدل زروان" و یک نمونه پیاده‌سازی آن توسط آقای مهندس وحیدی مطلق و همچنین برخی پیشنهادات -مانند ایده کرونانت[1] - برای مواجهه فناورانه و مردمی با بحران- پیشنهاد شد که به دلیل حفظ انسجام مطالب، در گزارش کنونی از ذکر آنان خودداری شده است.
امیدوارم یافته‌های گزارش حاضر که به‌نوعی ارائه دسته‌بندی‌شده محتوای نشست مذکور می‌باشد، موردقبول شرکت‌کنندگان و قابل‌استفاده برای علاقه‌مندان و خوانندگان باشد.
مقدمه
آینده‌پژوهان ذاتاً در برخورد با مسائل بجای بررسی‌های تک‌بعدی و تخصصی، تمایل به بررسی تصویر بزرگ‌تر موضوع در عرصه‌های مختلف دارند. به‌طورکلی برای مواجهه با پدیده‌هایی نظیر شیوع کرونا سه رویکرد کلی می‌توان اتخاذ کرد:
برخورد آنی و طبیعی: مثل فاصله‌گیری اجتماعی، رعایت نکات بهداشتی، حفظ فاصله از دیگران و ...
برنامه‌ریزی برای کنترل بحران و برگرداندن وضعیت به قبل بحران: مثل برنامه‌ریزی برای افزایش تولید تجهیزات و خدمات پزشکی، ارتقا توان مدیریت بحران برای مواجهه با بحران‌های مشابه و ...
استقبال از تغییر در حال ظهور و تلاش برای رسیدن به نظم جدید و بهتری نسبت به وضعیت قبل بحران
آینده‌پژوهان ذاتاً آغوش بازی نسبت به تغییرات بنیادین در زندگی بشر دارند و پدیده‌هایی نظیر بروز کرونا را فرصتی برای تحقق دنیایی نوین و خلاق می‌دانند؛ اما سؤال اساسی اینجاست که آینده‌پژوهان مشروعیت تحمیل چنین دیدگاهی به جوامع را، پیش از جلب رضایت اکثریت آنان دارند؟ اگر پاسخ منفی است، آیا آینده‌پژوهان می‌توانند به مسئله مدیریت بحران وارد شوند؟ آیا این برخلاف ویژگی‌های آینده‌پژوهی مثل بلندمدت نگری و ارتقا آمادگی برای مقابله با سناریوهای آینده نیست؟ به‌عبارت‌دیگر، اگر سطح سوم از مواجهه با پدیده شیوع کرونا را نتوانیم برای عموم تجویز کنیم، آیا می‌توانیم از آینده‌پژوهی برای سطح دوم مواجهه و مدیریت و برنامه‌ریزی برای بحران در کوتاه‌مدت استفاده کنیم؟
در پاسخ باید گفت: به چند دلیل، بله!
بسامد اتفاقات: از ابتدای ظهور پدیده شیوع بیماری کرونا تعدد اتفاقات به حدی زیاد بوده است که غیر از معدود کشورها که تجربه مقابله با ویروس‌های مشابهی را داشته‌اند -مانند کره جنوبی- اکثریت دولت‌های جهان با شوک و غافلگیری مواجه شده‌اند. شاید بتوان این‌طور بیان کرد که افق یک‌ماهه در شرایط کنونی، برای بسیاری از دولت‌ها، افق بلندمدت به‌حساب میاید.
پیچیدگی خاص حاصل از همه‌گیری بیماری: مدل‌های رایج برای مقابله با بحران، به دلیل همه‌گیری این ویروس نه‌تنها در میان بخش‌های مختلف یک کشور بلکه در میان حتی در میان کشورهای جهان، اجازه استفاده از شیوه‌های تجربه‌شده مقابله با بحران در سطوح ملی و جهانی را نمی‌دهد.
تعهد آینده‌پژوهان به شناسایی و سوق دادن اجتماع به سمت یک آینده مطلوب‌تر
باوجوداینکه آینده‌پژوهان بنا به مسئولیت ذاتی خود می‌بایست در بهبود شرایط، کنترل آن و بازگشت امنیت و سلامت جوامع مشارکت داشته باشند، نباید از فرصت ایجادشده برای تغییر سبک زندگی بشر با بهره‌گیری از نوآوری‌ها و خلاقیت غافل شد.
آنچه تاکنون از شیوع افسارگسیخته بیماری در سطح جهان و تلفات و عوارض آن قابل‌مشاهده است، غافلگیری و ناتوانی دولت‌های مدرن و نهادهای آنان در تأمین امنیت و رفاه بشر بوده است. ممکن است عمر بحران ناشی از کرونا کوتاه باشد اما ناتوانی مدیریت جهانی و ملی در عرصه‌های گوناگون به اثبات رسید، امری که می‌تواند زمینه را برای اصلاحات گسترده بعدی فراهم آورد.
در ادامه، به معرفی روندها و پیشران‌هایی پرداخته‌شده که در اثر شیوع کرونا شکل ایجادشده‌اند و می‌توانند آینده بشر را دستخوش تغییر کنند. بخش پایانی گزارش هم به بررسی سناریوهای ممکن پیش روی بشر، بر اثر تحولات ناشی از کرونا اختصاص دارد.
روندها، پیشران‌ها و عدم قطعیت‌های شیوع کرونا
شاید در ظاهر پدیده شیوع کرونا یک پدیده تخصصی مرتبط با علوم زیستی به نظر برسد که باید در همان حیطه موردبررسی قرار گیرد اما تحولات ناشی از این ویروس جنبه‌های گوناگونی دارد و به همین دلیل آینده‌پژوهان معتقدند مسائل باید به‌صورت یک تصویر کلی و با جنبه‌های مختلف موردبررسی قرار گیرند. در ادامه تلاش شده است مهم‌ترین تحولات مرتبط با شیوع این ویروس در دسته‌های گوناگون معرفی گردند:
سطح فناوری
1. ویروس کرونا!
شاید اولین و مهم‌ترین ابهام بررسی اثرات شیوع کرونا بر جهان "خود ویروس کرونا" باشد! در مورد ویروس کرونا هنوز ابهامات بزرگی وجود دارد. ویژگی‌های خاص ویروس جدید، نظیر سرعت شیوع بالا، قابلیت انتقال در زمان نبود علائم و حتی احتمال جهش ژنتیکی در حین شیوع بین انسان‌ها، عملاً پیش‌بینی آینده شیوع ویروس کرونا را با عدم قطعیتی جدی مواجه کرده است.
2. رشد تحقیقات بر روی نیازهای حیاتی و اولیه بشر
در جریان شیوع بیماری، ناتوانی انسان در شناخت پدیده‌هایی نظیر ویروس کرونا و تأمین بهداشت اولیه مردم آشکارشده است. به نظر می‌رسد، اولویت‌گذاری سرمایه‌گذاری‌ها بر روی توسعه فناوری‌ها غلط بوده است و امروزه فناوری در عرصه‌های اولیه زندگی بشر به حد کافی پیشرفت نکرده است.
به نظر می‌رسد بروز مسئله کرونا، موجب افزایش توجه و سرمایه‌گذاری‌ها بر علوم پایه و حیاتی بشر خواهد شد.
3. گرایش به خدمات آنلاین
یک راه‌حل جهانی برای کنترل شیوع بیماری شدیداً واگیردار کرونا، طرح فاصله‌گذاری اجتماعی و سطوح مختلفی از محدودیت‌های تردد بوده است. به‌عبارت‌دیگر سطوح مختلفی از قرنطینه سازی افراد و جوامع در حال اجراست و همین امر روال عادی بسیاری از بخش‌های زندگی بشر و کسب‌وکارها را مختل کرده است. راهه‌ای جایگزین برای دوره قرنطینه به‌سرعت در فضای اینترنت درحال‌توسعه هستند. انواع خدمات خریدوفروش، نشست‌ها، کنفرانس‌ها، دوره‌های آموزشی و... در حال تجربه بیش‌ازپیش هستند و این تجربه شدن توسط بشر هستند. این تجربه به‌طورقطع سرعت نفوذ و اشاعه این‌گونه خدمات را در زندگی بشر افزایش خواهد داد.
4. بهره‌گیری از فناوری در مقابله با ویروس کرونا
یکی از اثرات متقابل فناوری بر بیماری همه‌گیر کرونا، بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته بشری و ظرفیت‌های شرکت‌های چندملیتی و پیشرو جهانی در مقابله با این اپیدمی جهانی است.
استفاده از ظرفیت فناوری‌های نو برای:
تشخیص بیماری: کیت‌های تشخیصی، بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای تحلیل تصاویر پزشکی و تشخیص بیماری، دوربین‌های حرارتی و ...
مراقبت از بیماران و افراد مبتلا
پایش: حسن اجرای مقررات تردد در دوره قرنطینه توسط ربات‌ها
حمل‌ونقل: جابجایی اقلام مورداحتیاج مردم و نمونه‌های آزمایشگاهی به کمک ربات‌های بدون سرنشین
و...
5. کند شدن تحقیق و توسعه در فناوری‌های غیرضروری بشر
با ایجاد محدودیت‌های جابجایی کالا و افراد بر جوامع، تعطیلی بسیاری از رویدادها و فروشگاه‌ها و همچنین آسیب‌های اقتصادی و روانی حاصل از آن، گرایش افراد به خرید لوازم غیرضروری فناورانه نظیر گوشی‌ها و دستگاه‌های هوشمند با کاهش روبرو خواهد شد.
در کوتاه‌مدت این مسئله موجب افت نقدینگی در دسترس برای توسعه نسل‌های بعدی این محصولات و تحقیق و توسعه آن‌ها خواهد شد. به‌عبارت‌دیگر بشر با کندی در توسعه بسیاری از فناوری‌های غیر حیاتی در عرصه‌های مختلف مواجه خواهد بود.
6. تغییر شدت گرایش به رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی
در سال‌های گذشته در کشورهایی نظیر ایران، تقاضا برای تحصیل در رشته‌های پزشکی با افزایش چشمگیری مواجه بود. قبل‌تر رشته‌های مهندسی با تقاضای بالایی مواجه بودند. احتمالاً نمایش خطرات جانی و دشواری‌های مواجهه با بیماری‌های واگیردار برای کادر پزشکی و درمانی، موجب کاهش تمایل خانواده‌ها و دانش آموزان برای ورود به این رشته‌ها شود. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری‌های محتمل بعدی بر روی رشته‌های پایه و نمایش اهمیت آنان برای زندگی بشر ممکن است جریان داوطلبان برای مطالعه این رشته‌ها در سطح جهان را افزایش دهد.
سطح اجتماعی/فرهنگی
1. رشد تقاضا برای تأمین نیازهای اساسی
محدودسازی زندگی بشر در محدوده‌های قرنطینه شده، نیازمند تأمین نیازهای حیاتی بشر و همچنین تأمین نیازهای ابتدایی دوره قرنطینه است.
2. رشد بیماری‌های روانی و نیاز به خدمات‌دهی به بیماران روانی
پراکنده شدن خانواده‌ها، جداسازی اجتماعی و قرنطینه سازی افراد بخصوص افراد کهن‌سال و آسیب‌پذیر، احتمال دچار شدن افراد به مشکلات روانی و از دست دادن توانمندی‌های ذهنی را افزایش می‌دهد. ارائه انواع خدمات روان‌پزشکی یا برنامه‌های آموزشی و ... که بتواند این آسیب را پایش و کنترل کند اهمیت فراوانی خواهد داشت.
3. رشد خدمات داوطلبانه
بروز مشکل عمومی در سطح جامعه و تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها زمینه را برای فعالیت بیشتر گروه‌های کمتر آسیب‌پذیر مثل جوانان در قالب نهادهای خیریه مردمی به هدف کمک به اقشار آسیب‌پذیر افزایش می‌دهد. البته شدت و ضعف این مشارکت بسته به سطح فرهنگ همکاری و ایثار در جوامع، گوناگون خواهد بود.
4. رشد چشمگیر زمان فراغت مردم
جداسازی و قرنطینه کردن جامعه و تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و بسیاری از مشاغل به‌اصطلاح غیراساسی، بخش عمده‌ای از جامعه را با زمان فراغت بسیار زیاد مواجه می‌سازد. مدیریت صحیح و ارائه خدمات و محتوای لازم برای بهره‌گیری از این زمان زیاد در کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی ناشی از آن، اهمیت فراوانی دارد.
5. بروز بحران‌های هویتی
در صورت بلندمدت شدن دوران قرنطینه برای افراد شاغل در مشاغل غیراساسی، دولت موظف با تأمین هزینه‌های اولیه زندگی در قالب بیمه‌های بیکاری و حمایت‌های شهروندی خواهد بود؛ اما مسئله مهم‌تر بحران هویتی افرادی است که در مدت قرنطینه توانایی انجام فعالیت اقتصادی مثبت ندارند و یا به دلیل ظهور فناوری‌های جایگزین در آینده، توان بازگشت به مشاغل قبلی خود را نخواهند داشت. این افراد حتی در صورت تأمین مالی توسط دولت‌ها، جایگاه و مأموریت خود را در اجتماع از دست خواهند داد که می‌تواند موجب بحران‌های هویتی برای این افراد گردد.
6. رواج گفتمان‌های جبری نسبت به عالم
یکی از چالش‌های فرهنگی در مواجهه با بحران‌های اجتماعی، گرایش مسئولین! و برخی از مردم کشورها به نسبت دادن مسائل و مشکلات پیش‌آمده به اراده الهی است. این امر موجب عدم شناسایی درست نقاط ضعف شده و بار مسئولیت و پاسخگویی را از روی دوش سیستم‌ها و افراد مسبب برخی مشکلات برمی‌دارد. باید تلاش کرد گفتمان‌های محرک و مسئولیت‌پذیرتر در قبال تغییرات در جوامع ترویج یابد.
7. غلبه نگاه‌های امنیت ملی و بین‌المللی
یکی از خطرات برای جوامع غلبه نگاه‌های امنیتی ملی یا نظم بین‌المللی بر امنیت انسان‌هاست. غلبه این دیدگاه‌ها در مقابل مقدم دانسته شدن امنیت انسانی به رهبران جوامع این اجازه را می‌دهد تا به دلیل حفظ امنیت ملی یا بین‌المللی تلفات انسانی و گسترش بیماری را در اولویت دوم قرار دهند.
سطح اقتصادی
1. تغییر جهت‌گیری سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه
بروز بحران جهانی شیوع یک بیماری اپیدمیک، موجب پررنگ شدن جایگاه تحقیقات بنیادین در زمینه‌های سلامت و مطالعاتی نظیر ویروس‌شناسی به هدف جلوگیری از حوادث مشابه و هزینه‌های سرسام‌آور آن خواهد شد.
2. اساسی تلقی شدن و دولتی سازی برخی خدمات
قرنطینه سازی و محدودیت‌های اعمالی بر ادامه فعالیت برخی خدمات و مشاغل به دلیل غیراساسی بودن، مباحثی را برای شناسایی نیازهای حیاتی بشر شکل خواهد داد. اساسی تلقی شدن برخی از این خدمات (نظیر دسترسی مردم به اینترنت و برخی خدمات آنلاین) دولت‌ها را ملزم به تأمین، نظارت و کنترل این بخش‌ها می‌کند و درواقع مسیر دولتی کردن این بخش‌ها و صنایع طی خواهد شد.
3. معکوس شدن جریان خصوصی‌سازی
به دلیل ضرورت تأمین نیازهای حیاتی مردم در حوزه‌های گوناگون، حاکمیت‌ها خود را ملزم به اداره این بخش‌ها دیده و حتی در برخی بخش‌ها شاهد روند معکوس دولتی سازی بجای خصوصی‌سازی خواهیم بود. بدین ترتیب دولت‌ها بزرگ خواهند شد.
4. کسری بودجه کشورها
برخی نظرسنجی‌های معتبر جهانی - نظیر PWC- پیش از بحران کرونا امید به رشد فعالان اقتصادی را در سال 2020 پایین و در برخی مناطق جهان ناامیدکننده برآورد می‌کردند. بروز بیماری همه‌گیر کرونا و بار شدن هزینه‌های پزشکی و تأمین مایحتاج اساسی زندگی مردم، بیمه‌های بیکاری، امید به درآمدهای مالیاتی را نیز در دولت‌ها ناچیز کرده است. این مشکل در کشورهای وابسته به درآمدهای نفتی و رکود هم‌زمان حاکم بر دنیا دوچندان خواهد بود.
سطح سیاسی
1. تقویت ملی‌گرایی، سیاست مرزهای بسته و کند شدن فرایند جهانی‌شدن
بروز بحران جهانی و درگیر شدن اکثریت کشورهای جهان، دولت‌های مختلف را ملزم به تأمین بهداشت، هزینه‌ها و رفع نیازهای اولیه مردم خود، کرده است. عدم توان ارائه دستورات الزام‌آور توسط سازمان‌های بین‌المللی، تصمیم‌گیری‌های کشورها را به سمت داخلی شدن و مبتنی بر منافع ملی بودن سوق داده است.
کمبود امکانات و تقاضای روانی جوامع برای توجه اولیه به نیازهای داخلی امری دیگر است که ملی‌گرایی را در کشورهای مختلف تقویت می‌کند.
2. تقویت و پذیرش اعمال حاکمیت شدید دولت‌ها توسط جوامع
به دلیل بروز مشکل و خطر عمومی، جوامع به دولت‌های خود اجازه می‌دهند - و حتی توقع دارند – با اعمال حاکمیت‌های متمرکز و تند، امنیت آن‌ها را تأمین نماید. همین امر به‌طور عمومی حاکمیت‌های جهان را برای مدت نامشخصی تثبیت و تقویت می‌کند.
3. نمایش ناکارآمدی رهبران کهن‌سال برای مدیریت بحران
سبک مدیریت بحران، متأثر از جنس افراد تصمیم گیر در حاکمیت‌ها خواهد بود. رهبران کهن‌سال و محتاط توانایی یادگیری سریع و هماهنگ شدن با شرایط پر تغییر بحرانی شبیه به بحران شیوع بیماری واگیردار را ندارند.
4. افت پیر سالاری در دولت‌های جهان
ناتوانی برای حضور فعال در بحران‌های مختلف ناشی از شیوع بیماری و آسیب‌پذیرتر بودن قشر سالخورده در مقابل ویروس کرونا موجب خواهد شد قشر کهن‌سال قدرتمند در بدنه‌های حاکمیتی جهان با مشکل مشروعیت و حتی حیاتی! برای حضور در مسندهای مهم مواجه شوند. این امر می‌تواند محرک پایان تصدی کهن‌سالان قدرتمند در مسندهای حاکمیتی در سرتاسر جهان شود.
5. بروز و ظهور زودرس تصمیمات نظام حکمرانی ملی
یکی از عوارض سرعت گرفتن تحولات در جریان بحرانی مانند شیوع کرونا، بروز و ظهور زودهنگام تصمیمات و سیاست‌های اشتباه نظام حکمرانی کشورها است. این مسئله می‌تواند اعتبار گروه‌ها و افراد سیاسی را حتی با حافظه کوتاه‌مدت سیاسی برخی جوامع از بین ببرد.
6. رشد تقاضا برای تقویت جایگاه و توان نهادهای بین‌المللی مرتبط با بحران‌های جهانی
نمایش ضعف سازمان‌های بین‌المللی متولی بهداشت و مدیریت بحران جهانی موجب خواهد شد تا تقاضا برای تقویت این نهادها به لحاظ الزام‌آوری دستورات و بنیه مالی آن‌ها در شرایط بحران، زیاد گردد.
7. عدم قطعیت در دوگانه مقصر یا قهرمان بودن چین
با توجه به اینکه از دید بسیاری از متخصصین بهداشتی و همچنین تأکید فراوان رئیس‌جمهور آمریکا، چین و عادات غذایی عجیب چینی‌ها مبدأ ویروس کرونا و برخی موارد مشابه در جهان بوده است. به‌طور طبیعی چین به‌نوعی در موضع متهم در مسئله بحران شیوع کرونا قرار دارد که می‌تواند هزینه گزاف فرهنگی و حتی مالی برای این کشور به همراه بیاورد. از سوی دیگر چینی‌ها با مهار زودهنگام و موفق بیماری خود را قدرتمندترین کشور جهان در کنترل بیماری معرفی کرده‌اند و تلاش دارند با ارائه خدمات و تجربیات رایگان خود به کشورهای درگیر، جایگاهی جدید برای خود در توازن قوای بین‌المللی ایجاد کنند. به نظر می‌رسد موفقیت یا شکست چین مقابل آمریکا برای نتیجه نهایی این دوگانه برای جایگاه آینده چین به‌عنوان یک ابرقدرت در جهان اهمیت زیادی داشته باشد.
8. ابهام در سبک‌رفتاری قدرت‌های جهانی با یکدیگر در مقابل بحران کرونا
در کنار آینده غیرقابل‌پیش‌بینی رفتار کرونا ویروس، رفتار حاکمیت‌ها و بخصوص قدرت‌های برتر جهانی در تعامل با بحران بشری ایجادشده از اهمیت بالایی برخوردار است. اولویت دادن به منافع انسانی و حیاتی بشر در مواجهه با بحران موجب همکاری و همگرایی بین کشورها خواهد شد و امید کنترل و پایان تسلط بیماری را افزایش خواهد داد. از سوی دیگر تمرکز بر منافع و اهداف ملی در شرایط بحرانی، علاوه بر ایجاد بی‌اعتمادی و سلب شدن همکاری‌های بین‌المللی در مقابل کرونا، زمینه را برای پیشبرد اهداف منطقه‌ای و میدانی قدرت‌های جهان و تشدید جنگ و درگیری‌ها در دوره درگیری ملت‌ها با ویروس فراهم سازد.
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان