نظریه‌ي پیشران‌های چندگانه‌ي تغییر فناوری را می‌توان زیربنای اصلی نسل سوم آینده‌نگاری فناوری دانست. ساختار پیشران‌های فناورانه را می‌توان در سه سطح دسته بندی کرد: عوامل اقتصاد دانشی، عوامل محیط کلان، و روابط متقابل تمامی عوامل.
سطح اول به رابطه بین توسعه فناوری، علم و اقتصاد می‌پردازد. انگیزه‌ي انسان جهت بهره برداری و به چالش کشیدن حوزه‌های ناشناخته، و فرصت‌های بیکران بازار، توسعه علوم را به پیش می‌راند. به عبارت دیگر، اکتشافات جدید در علم و تجدید مستمر دانش، نه فقط درک انسان از طبیعت و جامعه را عمیق‌تر می‌نماید (غنی‌سازی هر چه بیشتر کتابخانه دانش بشری)، بلکه باعث خلق منابع جدیدی برای فناوری و بازگشایی جهت‌گیری‌های نوینی در تغییرات فناورانه می‌شود. فناوری‌های نوینی همچون مدارهای مجتمع، فناوری انرژی اتمی و مهندسی زیستی که به شدت جامعه و اقتصاد را در قرن بیستم تحت تاثیر قرار دادند، همگی وابسته به پیشرفت‌های عظیمی در علوم بوده‌اند.
متقابلاً، توسعه و پیشرفت علم نیز (به ویژه، تایید اکتشافات و نظریه‌های نوین) کاملاً وابسته به ابزارها و روش‌های فناورانه جدید است. به طور خلاصه باید گفت که توسعه و بکارگیری گسترده‌ي فناوری، عامل کلیدی در ارتقا و تسریع پیشرفت‌های علمی است. نقش اقتصاد در توسعه‌ي فناوری‌های نوین، عمدتاً در ارتباط با رقابت برای محصولات جدید مبتنی بر فناوری‌های نوین است.
توسعه فناوری، موتور توسعه اقتصادی است. پیشران‌های توسعه فناورانه عبارتند از: انگیزه اقتصادیِ منفعت طلبی، و تلاش و تعهد انسانی (تمایل انسان به بهره برداری از دانش نوین و انگیزه‌ي ارضای شخصی). به طور خلاصه، تغییر فناورانه، هم فرآیند علمی خلق دانش را به پیش می‌راند هم فرآیند تغییر اقتصادی؛ و این دو فرآیند نیز خود باعث به‌پیش‌رانده‌شدن تغییر فناورانه می‌شوند. ما این چرخه‌ي ارزشمند علل را "چرخه‌ي اقتصاد دانشی" می‌نامیم.
محیط کلان، که به آن "حوزه‌ي محیطی" نیز می‌گوییم، مرکب از حوزه‌ي اجتماعی و حوزه‌ي طبیعی است که سطح دوم پیشران‌های تغییر فناورانه محسوب می‌شود. حوزه‌ي اجتماعی دربردارنده منابع نهادی، فرهنگی و انسانی (آموزش)، و منابع سازمانی اجتماعی است. حوزه‌ي طبیعی شامل منابع طبیعی، عوامل زیست‌محیطی و عوامل بوم شناختی می‌شود.
در عصر اقتصاد صنعتی، باور عمومی این بود که فشار علم و کشش بازار، پیشران‌های مستقیم تغییر و تحولات فناورانه هستند و محیط، نیرویی غیرمستقیم محسوب می‌شود. با توسعه‌ي سریع فناوری سخت و رشد توامان مشکلات اجتماعی، سقوط ارزش‌ها و نیاز حیاتی بشر به توسعه اجتماعی و اقتصادی پایدار، بسیاری از آگاهان، توجه بیشتری را به بافت محیطی فناوری، به عنوان پیشران تغییر فناورانه، معطوف نمودند. در واقع، عوامل محیطی از عوامل ثانویه، به عوامل اصلی تغییر فناورانه مبدل شدند. به عنوان نمونه، رنسانس ایتالیا و انقلاب فرانسه، بر انقلاب‌های فناورانه پیشین تاثیر گذاشتند. بعضاً تغییرات محیطی، همچون انقلاب فرهنگ چین، تاثیرات مخرب نیز بر توسعه فناورانه داشته است.
سطح سوم، متمرکز بر تعامل بین پیشران‌های فوق‌الذکر و تعامل آنان با عوامل بین‌المللی است. تنها هماهنگی و همراستایی تمامی عوامل (چرخه‌ي اقتصاد دانشی، حوزه‌های محیطی و عوامل بین‌المللی) می‌تواند باعث شتاب یافتن توسعه یک کشور یا منطقه گردد. اگر عوامل حوزه‌ي محیطی مهیای توسعه‌ي اقتصادی و فناورانه باشند، می‌توان توسعه سریع آن کشور یا منطقه را توقع داشت. اگر عوامل محیطی عمده، نامناسب یا گلوگاه محسوب شوند، آنگاه توسعه‌ي اقتصادی و پیشرفت فناورانه آن کشور یا منطقه، کند یا کاملاً متوقف خواهد شد. به عبارت دیگر، اگر توسعه‌ي علمی، فناورانه و اقتصادی، همراستا و هماهنگ با توسعه پایدار و تمدن معنوی بشر نباشند، باعث ایجاد تاثیرات منفی یا حتی تخریب حوزه‌های محیطی آن کشور یا منطقه می‌شود.
از دیدگاه پیشران‌های فناوری، نسل دوم آینده‌نگاری فناوری، تنها متمرکز بر سطح اول عوامل، یعنی عامل علم، فناوری و نیازهای بازار است. اما در یک فرآیند نظام‌مند شناسایی روندهای توسعه بلندمدت علوم، فناوری، اقتصاد و جامعه، باید آینده‌نگاری فناوری اثربخش، چندبعدی بوده و منابع محلی، محیط، مزایا و معایب فناورانه، منابع انسانی، زندگی اجتماعی، و نهادهای خاص و یکتای آن کشور، همپای ساختار صنعتی و جایگاه آن در تقسیم کار جهانی، در نظر گرفته شود. بنابراین باید در یک فعالیت آینده‌نگاری فناوری جامع در سطح ملی، تمامی عوامل سطح دوم (عوامل حوزه‌ي محیطی) لحاظ گردد. این اصل اساسی نسل سوم آینده‌نگاری فناوری است.
فعالیت‌های آینده‌نگاری فناوری انگلستان (از 1994 تا 1999 میلادی) 16 حوزه را در بر می‌گرفت: کشاورزی، باغبانی و جنگلداری، شیمیایی، ساخت و ساز، دفاعی و هوافضا، انرژی، خدمات مالی، تغذیه و نوشیدنی، بهداشت و زیست شناسی، فناوری اطلاعات، الکترونیک و ارتباطات، سرگرمی و یادگیری، فرآیندهای تولید و کسب و کار، دریایی، مواد، منابع طبیعی و محیط زیست، خرده فروشی و توزیع، و حمل و نقل.
در سوئد، 8 حوزه جهت آینده‌نگاری فناوری برگزیده شد: بهداشت و داروسازی، منابع طبیعی زیستی (کشاورزی، جنگلداری، مصرف آب، تغذیه، فرآورده‌هاي چوبی، و مواد خام برای انرژی زیستی) زیرساخت جامعه، سیستم‌های تولید، سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی، مواد و گردش آن در جامعه، صنایع خدماتی، و آموزش و یادگیری.
فعالیت‌های آینده‌نگاری فناوری در این دو کشور (انگلستان و سوئد) دارای یک اشتراک است: آنان از دسته‌بندی مرسوم در رشته‌های علوم و فناوری تبعیت نکرده‌اند و حوزه‌های مطرح شده، در موضوعاتی بین‌رشته‌ای (به جای حوزه‌های علمی خالص) سازمان داده شده‌اند. این امر مبین آن است که اولاً، هدف از توسعه‌ي فناوری، ارایه‌ي خدماتی جهت پیشرفت اجتماعی و توسعه‌ي اقتصادی در آینده است. ثانیاً، اولویت‌های فناورانه از دیدگاه‌های مختلف همانند علم، فناوری، جامعه، اقتصاد، و محیط زیست تعیین می‌شود تا اهداف توسعه‌ي اجتماعی ـ اقتصادی کشور محقق شود.
صرفاً لحاظ کردن حوزه‌های غیرفناورانه‌ای همچون جامعه، اقتصاد و محیط زیست در میدان عمل آینده‌نگاری فناوری، بدان معنا نیست که به نسل سوم آینده‌نگاری فناوری دست یافته‌ایم. طبق تحلیل و ارزیابی آقای بروس دان، مهم اینست که جستجوها و بررسی‌ها صرفاً به بخش‌های پررنگ فناورانه در حوزه‌های فوق محدود نگردد. آینده‌نگاری فناوری نباید تنها به فناوری‌های کلیدی، فناوری‌های جانبی مربوط، و فناوری‌های کاربردپذیر مرتبط با آن حوزه‌ها بپردازد، بلکه باید آن‌ها را از منظر تجاری‌سازی و شکل گیری یک سیستم جهت حل مشکلات و مسایل (مثلاً نیاز به افزایش رقابت پذیری) در نظر بگيرد.
نوشته شده در چهارشنبه بیست و چهارم مرداد 1386ساعت 7:32
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان