فرهنگ در جهان بدون مرز
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
با تحولاتی که در جهان امروز در حال بروز است، گویی جهانی تازه و نو در دست ساخته شدن است؛ پدیده ای که «جهانی شدن» نامیده شده است. به رغم تمام اختلاف نظرهایی که بر سر تعریف جهانی شدن است، تقریباً همه، آن را فرایندی می دانند که فشردگی فزاینده زمان و مکان را در پی دارد و به نوعی همگون ساز و ادغام گراست و هیچ حوزه از جمله فرهنگ و هیچ جامعه ای از تأثیرهای آن، کاملاً مصون نیست.
واژه جهانی شدن، نظریه «دهکده جهانی» مارشال هربرت مک لوهان کانادایی را تداعی می کند که پیش بینی کرد، پیدایش تلویزیون، چهار گوشه عالم را به هم مرتبط و فرهنگ ها را همگون خواهد ساخت. پس از آن و با حضور تلویزیون ماهواره ای (DBS) در دهه هشتاد میلادی، افراد، بدون مداخله دولت ها و بدون هیچ گونه ملاقات چهره به چهره، توانستند به فرهنگ های دیگر دسترسی پیدا کنند و اکنون همراه با گسترش و پیشرفت فنّاآوری ارتباطی، داده پردازی رایانه ای، فضاهای الکترونیکی - مجازی (اینترنت)، و ... شاهد شکسته شدن محدودیت های زمان و مکان و تشدید فرایند جهانی شدن و آفرینش جهان بدون مرز هستیم.
سرنوشت فرهنگ پس از جهانی شدن
با وجود تعاریف گوناگون از فرهنگ، در مجموع می توان گفت: فرهنگ، اطلاعاتی است که گروهی در آن شریک اند و آن را برای خود حفظ می کنند. این اطلاعات، شامل شیوه زندگی جمعیتی معیّن و متمایز کننده از جوامع دیگر است.
سرعت فرایند جهانی شدن، در خصوص سرنوشت فرهنگ، سؤالات مهمی را حتی در جامعه ایرانی برانگیخته است که آیا جهانی شدن باعث تنوع فرهنگی بیشتر می شود و همه فرهنگ ها امکان حضور در صحنه جهانی را خواهند داشت و یا منجر به چیرگی یک فرهنگ واحد بر جهان می شود؟ و اگر چنین است، این واحد، متشکل از چه اجزا و عناصری و برگرفته از کدام فرهنگ ها از کدام ملّت ها یا حوزه های جغرافیایی - سیاسی است؟
در پاسخ به این پرسش و در واقع در مواجهه با پدیده جهانی شدن و سرنوشت فرهنگ پس از آن، چند نگرش وجود دارد.
گروهی جهانی شدن را امریکایی شدن و گسترش امپریالیسم می دانند. فرهنگ امریکایی، فرهنگ مصرف گرایی، سودجویی و لذت طلبی فرد گرایانه و خودخواهانه است و موج آن، چنان عظیم و نیرومند است که فرهنگ های دیگر در مقابل آن غالباً شکست خورده و گاهی بدون مقاومت تسلیم می شوند.
امّا در مقابل، عده ای اعتقاد دارند که هر چند بخش عمده ای از آنچه امروز «فرهنگ جهانی» خوانده می شود، ریشه در سرمایه داری جهانی و قدرت های غربی دارد که پر قدرت بر دیگران عرضه و یا تحمیل می کنند، ولی روند جهانی شدن، بسیار پیچیده تر از آن است و جهت کاملاً روشن و مشخصی ندارد. در فرایند جهانی شدن، ارتباط فزاینده ای میان انسان ها و جوامع مختلف فراگیر می شود و آگاهی آنها نسبت به دیگر انسان ها و فرهنگ ها افزایش می یابد. از سوی دیگر، امکانات عصر جدید، مانند فضاهای الکترونیکی - مجازی (اینترنت) و حتی بازرگانان، جهان گردان، مهاجران، پناهندگان، کارگران و دانشجویان خارجی و مواردی نظیر آن، باعث می شود یک فرهنگ، همه مرزها را درنوردد و مجال عرض اندام پیدا کند و با دیگر فرهنگ ها برخورد کند.
اینک جهان، چنان فشرده شده که هیچ فرهنگی نمی تواند تنها منبع فرهنگ ساز و هویت بخش باشد و در نتیجه، در چارچوب جهانی شدن، پدیده «چند فرهنگی» را خواهیم داشت. البته حضور یک فرهنگ در عرصه جهانی، مستلزم تحوّل، بازسازی و نوسازی آن است.
نکته ای که در خور توجه است این که در پدیده جهانی سازی، هدایت فرهنگ فراگیر، لزوماً در دست دولت ها و حکومت ها نخواهد بود و بلکه عمدتاً توسط شرکت های اقتصادی چند ملیّتی، بنگاه های تولید تکنولوژی، رسانه های قوی، سازمان های انسانی، بنیادهای علمی و ... هدایت خواهد شد، و نیز: جهانی شدن، یک گزینه انتخابی نیست، بلکه روندی است ناگزیر و بدون توقف، که تنها چاره، پیوستن آگاه و فعال به آن است.
فرهنگ جهانی چیست؟
فرایند جهانی شدن، تنوع و کثرت فرهنگ ها را برمی تابد؛ چرا که راه برای عرضه فرهنگ های مختلف و حتی اقلیت را هموار ساخته است. پدیده چند فرهنگی در جهانی شدن هر چند بیانگر تنوع و تکثر است، ولی در عین حال، مستلزم وحدت نیز هست؛ زیرا پدیده چند فرهنگی، ما را به شناسایی و حتی گرامی داشتن دیگران، همه مردم و در همه جا، دعوت می کند و فرهنگ ها را به تحمل، تبادل، همزیستی و ... فرا می خواند.
از این رو، در سایه جهانی شدن، فرهنگی عام و جهانی پدید می آید که معطوف به اصول و ارزش ها و معیارهایی است که به علایق و تعلقات محلی، قومی، زبانی، نژادی و دینی افراد بستگی ندارد و فقط به انسان (به خودی خود)، نظر دارد. البته بخش های مختلفی از جوامع که به دنبال فرهنگ و هویت سنّتی هستند، در برابر جریان های جهانی شدن مقابله می کنند و جوامعی که سعی در سلطه فرهنگی و در نتیجه، نابرابری ها و تبعیض ها دارند، در مقابل شکل گیری فرهنگ واحد جهانی و انسانی، زیرکانه ایستادگی می کنند.
اسلام و فرهنگ جهانی
در فرهنگ اسلامی، قابلیت های فراوانی برای حضور مؤثر و جهانی با نگاهی انسان دوستانه وجود دارد که در زندگی پیامبر اسلام(ص) می توان مشاهده کرد (خصوصاً از زمان تشکیل حکومت اسلامی در مدینة النبی و پرهیز از جنگ با دیگر ادیان و اقوام) و از حکومت جهانی عدل مهدی آل محمد(عج) انتظار داشت.
امام موسی صدر، اعتقاد داشت که دین ورزی نباید در مقابل انسان و پیشرفت جامعه انسانی قرار گیرد. وی در سال 1969م نامه ای به شیخ حسن خالد، مفتی اهل سنّت لبنان نوشت و از او خواست که برای اعتلای جامعه انسانی در لبنان و نیز کرامت، عزّت و سعادت مسلمانان از ظواهر شرعی مورد اختلاف بگذرند و فقهی واحد برای همه مسلمانان عرضه کنند. او در این نامه می نویسد: «اتحاد کلمه و وحدت نیروها و افزایش توان ها تنها برای این نیست که این موارد بزرگ ترین هدف های دینی هستند یا آن که وصیت پیامبر عظیم الشأن ماست، بلکه این مسائل با تمامیت زندگی ها و کرامت ما و وجود نسل های ما مرتبط است و خود، مسئله ای حیاتی به شمار می آید.»1
در این مجال کوتاه درباره اسلام و نقش مسلمانان در جهانی شدن و فرهنگ جهانی، به سخنانی از آقای ماهاتیر محمد، نخست وزیر سابق مالزی اشاره می کنم. وی مالزی را با حفظ استقلال و پایبندی به فرهنگ و سنن مالزیایی، از بحران اقتصادی 1977 خارج ساخت و آن را به کشوری صنعتی و در حال رشد تبدیل کرد.
ماهاتیر محمد در سخنرانی در سمینار بین المللی «قانون اسلامی در جهان معاصر» (کوالالامپور، اکتبر 2000)، گفت: در مالزی تلاش زیادی برای تدوین قوانین اسلامی صورت گرفته است؛ امّا از آن جا که مالزی یک کشور چند مذهبی و چند نژادی است، انطباق کامل تمام قوانین با اسلام، امکان پذیر نیست ... دولت مالزی قوانین اسلامی را رد نمی کند، امّا در همه مقاطع، امکان اجرای قوانین اسلامی وجود ندارد ... در مالزی به رغم این که بیشتر مسلمانان پیرو مکتب شافعی هستند، امّا در ایالت های مختلف، قوانین متفاوتی اجرا می شود ... حال وقتی ما در مالزی که همه شافعی مذهب هستند نتوانسته ایم برداشت یکسانی از احکام اسلامی داشته باشیم، چگونه انتظار داریم در سطح جهانی، قوانین اسلامی مشترک اجرا شود؟ ... به نظر می رسد یک نیاز جدی برای مسلمانان به منظور مذاکره و تبادل نظر برای تدوین قوانین اسلامی مشترک و یافتن راه های اجرای این قوانین وجود دارد ... پیامبر اسلام(ص) به عنوان حاکم مدینه، مروج عدل و داد بود ... حتی یهودیان که تحت ذمّه حاکمیت اسلامی بودند، ترجیح دادند بر اساس قوانین اسلام، مورد محاکمه قرار گیرند ... امّا امروز مسلمانان برخی از کشورها از جمله مالزی، کمتر در مقابل دیگر ادیان، بردباری و خویشتن داری نشان می دهند و برای اجرای قوانین اسلام حتی در میان قبایل غیر مسلمان سخت می گیرند و تا حدودی خشن هستند، در حالی که اسلام انعطاف در مقابل غیر مسلمان را توصیه می کند.2
گونه های حیات فرهنگی در فرایند جهانی شدن: استقلال، مبادله، سلطه
در فرایند جهانی شدن، انواع گوناگونی از رویارویی و حیات فرهنگی پدید می آید. در برخی موارد، فرهنگ ها از آمیزش و رویارویی و اختلاط پرهیز می کنند و به هر هزینه ممکن، مرزهای خود را به روی فرهنگ های بیگانه و نشانه های آن می بندند و در مواردی، فرهنگ ها، همزیستی مسالمت آمیز و تبادل سازنده ای دارند و در بعضی موارد، چند فرهنگ، حضور مؤثر و چشم گیری دارند و گاهی یک فرهنگ سعی می کند جامعه جهانی را تحت سیطره فرهنگ خود درآورد. بنابراین می توان سه گونه عمده حیات برای فرهنگ ها در فرایند جهانی شدن، تصور کرد: استقلال، مبادله، سلطه.
در پدیده جهانی شدن، با فشردگی فضا و زمان (که از مختصات فرهنگ هستند)، دیگر ثبات و خلوص فرهنگی از بین می رود و استقلال فرهنگی به معنای مقاومت و بستن مرزها، امکان پذیر نیست.
در مواجهه درست و منطقی، فرهنگ ها با توسل به بازسازی خویش و کسب هویتی جهانی، هنگامی که مرزها را نمی توانند حریمی امن برای خود قرار دهند و امکان جلوگیری مطلق از حضور فرهنگ های دیگر را ندارند، با بهره مندی از امکانات و ابزارهای جهانی، اختلاط و مبادله فرهنگی را جایگزین تنش و ستیز می کنند. برای سلطه فرهنگی، فرهنگ عامه پسند و مصرفی، امریکایی را می توان مثال که تلاش کرده است به لحاظ فرهنگی و اقتصادی و ... و حتی معنوی، جهان را اشباع کند و دیگر فرهنگ ها را تضعیف نماید.3
سخن آخر
با وجود پیچیدگی های فراوان فرایند جهانی شدن، می توان «جهانی» اندیشید و «محلی» زندگی کرد. نکته کلیدی این بحث، احترام به دیگران و شیوه زندگی اخلاقی و منطقی شان است که باعث می شود به مفاهیمی چون: آزادی، برابری، حقوق بشر، جامعه مدنی، دموکراسی و ... اندیشید و آن را با فرهنگ خودی، سازگار کرد.
در فرهنگ اسلامی نیز این دیدگاه، قابل طرح و بررسی است. از آن جا که گسترش این بحث در این نوشتار، ممکن نیست، تنها مثالی می آورم:
یکی از اشکالاتی که مخالفان اسلام همیشه می گفته اند، این است که می گویند: «اسلام، دین شمشیر است. دینی که حق است، دین حضرت مسیح است؛ چون او با کسی جنگ نداشت و مرد صلح بود؛ امّا اسلام، همیشه با شمشیر، خواسته عقایدش را تحمیل کند».
ببینیم آیا این نسبت درستی است که به اسلام داده اند؟ اگر توجه کنید، قرآن، سه مرحله مبارزه را مطرح می کند که در طول یکدیگرند. مرحله اوّل، برخورد اسلام و پیغمبر اسلام با مردم است که مانند برخورد یک معلّم نسبت به شاگردانش بوده است. قرآن می فرماید: «مردم را با حکمت و موعظه درست، به سوی پروردگارت بخوان و با آنها بر مبنای منطق، گفتگو کن». مرحله بعدی که ما در قرآن می بینیم، مرحله مخالفت های مسالمت آمیز و یا مبارزه منفی است که از حرف، یک درجه بالاتر است ... خداوند در این مرحله (ممتحنه/7) با یک دسته از کفّار هم می فرمایند: خوبی بکنید. کافر هستند که باشند. دین، تحمیلی نیست (لا اکراه فِی الدین) ...
در نهج البلاغه می خوانیم: وقتی سپاهیان معاویه حمله می کنند به شهر انبار (که یکی از شهرهای عراق بوده است) و به قتل و غارت می پردازند، حضرت می فرماید: «به من خبر رسیده است که یک مرد از سپاه معاویه، داخل منزل یک زن مسلمان و یک زن کافر اهل کتاب که هم پیمان با مسلمانان بوده، شده است و این دشمن، خلخال زن را و دستبند و گوشواره اش را از او گرفته و خلاصه دست از این زن بیچاره برنداشتند تا این که به التماس و گریه افتاده است ... به خدا قسم، اگر چنانچه مرد مسلمان، از تأسف این واقعه بمیرد، بی جا نیست؛ بلکه سزاوار است!».4
روشن است که اسلام، دینی جهانی است؛ چرا که اوّلاً شخصیّت های نمونه یا اُسوه های اسلام و نیز احکام و آموزه های آن، همگی جهانی اند (محدود به هیچ قوم، زبان، سرزمین یا زمان خاصّی نیستند) و ثانیاً ادّعاها و برنامه ها و آرمان های جهانی دارد که در طول قرن ها و در میان ملل گوناگون، آزموده شده و سربلند بیرون آمده است. شاید دوباره زمان آن رسیده است که ابعاد جهانی اسلام، عرضه شود. در این صورت، وظیفه ما، ارائه چهره حقیقی و جهانی اسلام به همه جهانیان است، به گونه ای که فطرت انسانی جهانیان، از هر نژاد و ملیت و ... آن را بپسندد و برگزیند و چراغ راه خوش بختی خویش بشمارد.
1. نای ونی (مجموعه مقالات امام موسی صدر)، ترجمه: علی حجتی کرمانی، تهران: مؤسسه امام موسی صدر، 1383.
2. جهانی که که در آن به سر می بریم، ماهاتیر محمد، ترجمه: محسن پاک آیین، تهران، انتشارات اطلاعات، 1382، ص49- 52 (قانون اسلامی در جهان معاصر). از دیگر عناوین کتاب: اسلام و جهانی شدن، آینده مسلمانان در قرن بیست و یکم، نقش مذهب در جامعه چند مذهبی، اسلام و تعامل مذهبی، بردباری و اعتدال در اسلام، آینده ملل مسلمان، احیای شوکت و تمدن اسلامی، تمدن و تفکر اسلامی، اسلام و صنعتی شدن.
3. در مقالات دیگری از این شماره، به موضوع جهانی شدن و فرهنگ امریکایی، پرداخته خواهد شد. لذا نگارنده، این بحث را بسط بیشتری نمی دهد.
4. درس هایی از نهج البلاغه، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1362، درس نوزدهم، ص170 - 176.
منابع برای مطالعه بیشتر:
1. جهانی شدن، فرهنگ، هویت، احمد گل محمدی، تهران: نشر نی، اول، 1381.
2. پدیده جهانی شدن، وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی، فرهنگ رجایی، ترجمه: عبدالحسین آزرنگ، تهران: آگاه، دوم، 1382.
3. مشکله هویت ایرانیان امروز (ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ)، فرهنگ رجایی، تهران: نشر نی، دوم، 1383.
4. عقلانیت و توسعه یافتگی، محمود سریع القلم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1376.
5. جهانی شدن و مخالفان آن، دیوید هلد و آنتونی مک گرو، ترجمه: مسعود کرباسیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی اول، 1382.
6. جهانی شدن، فرهنگ و سیاست، سید علی اصغر کاظمی، تهران: نشر قومس، اول، 1380.
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان