موضوع پیش نیاز اقتصاد مبتنی بر دانایی است. اقتصاد دانش محور یا اقتصادی که نیروی محرکه آن دانش است مباحث جدیدی را در اقتصاد توسعه مطرح کرده است.
تعداد مطالب مربوط به موضوع اقتصاد مبتنی بر دانایی به زبان فارسی بسیار ناچیز است و حتی در مفاهیم با دشواری روبه رو هستیم. با این وجود ناگهان در سند برنامه چهارم توسعه این ادعا مطرح شد که برنامه چهارم اساساً بر محور اقتصاد مبتنی بر دانایی سازماندهی شده است. این مساله انگیزه یی شد تا نسبت به اقتضائات و آنچه در سند برنامه چهارم دیده شده، مطالعه یی صورت گیرد.
موضوع پیش نیاز اقتصاد مبتنی بر دانایی است. اقتصاد دانش محور یا اقتصادی که نیروی محرکه آن دانش است مباحث جدیدی را در اقتصاد توسعه مطرح کرده است. تحولات بنیادی که در دهه اخیر رخ داده ماهیت فعالیت اقتصادی را هم در داخل و هم در خارج کشور تغییر داده است. نظم نوین در حال شکل گیری است که پایه هایش براساس دانش و نوآوری مبتنی بر دانش است. در این نظم ایجاد دانش و بهره برداری از آن شرط حیاتی نظام های اقتصادی اجتماعی است.
تعاریف مختلفی از اقتصاد دانایی محور صورت گرفته که به دو مورد اشاره می کنیم.
ابتدا تعریف OECD؛ اقتصاد دانایی محور اقتصادی است که مبتنی بر تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات است و دانایی محوری را گرایش به سرمایه گذاری با تکنولوژی بالا می داند. کمیته اقتصادی اپک ایده OECD را گسترش می دهد و می گوید تولید و توزیع و کاربرد دانش عامل محرکه رشد اقتصادی است و تنها متکی به صنایع با فناوری بالا نیست بلکه هر صنعتی بنا به اقتضائات خود باید از دانش استفاده کند. از موضوعات مهم در این رابطه شکست بازار در دانش است. دانش کالای عمومی است حتی اگر کالای عمومی خالص نباشد اثرات خارجی وسیعی دارد که گسترده است. مخترعان انتظار دارند کمتر از بازدهی اجتماعی اختراع شان پول دریافت کنند و این منجر به کاهش سرمایه گذاری می شود. البته منظور این نیست که بخش خصوصی نمی تواند فعالیت کند بلکه نمی توان منحصراً به بازار برای تولید کالای دانش اکتفا کرد.
نکته دوم در اقتصاد دانایی محور این است که تمایزی بین صنعت و صنعتی شدن وجود دارد. جامعه صنعتی تنها به جامعه یی است اطلاق نمی شود که دارای صنعت است بلکه جامعه یی است که شکل های اجتماعی، تکنولوژیکی و سازمان های صنعتی در آن نفوذ کرده اند و فعالیت ها از فعالیت های اصلی در سیستم اقتصادی شروع شده و به فعالیت های عادی در زندگی روزمره سرایت می کند. در مورد جامعه دانش محور هم همین طور. واژه دانش محوری نشان دهنده نوع به خصوصی از سازمان اجتماعی است که در آن تولید، پردازش و انتقال دانش صورت می گیرد. نکته یی که باید به آن توجه کرد این است که صنعتی شدن به استفاده از رویکردهایی مثل جایگزینی واردات، توسعه صادرات و... تعبیر شده است. در صنعتی شدن هرگز تغییرات نهادی و سازمانی لازم دیده نشده است. چه تغییراتی در نهادها به وجود آمد که منجر شد اقتصادها، اقتصاد صنعتی شوند و تنها به وارد شدن صنعت اکتفا شود. اگر در اقتصاد دانایی محور هم به تحولات سازمانی توجه نکنیم همین اتفاق می افتد و منجر به این می شود که اقتصاد دانایی محور را به صنایع IT، صنایع High Tec و... تعبیر می کنیم.
موضوع بعدی این است که آیا چارچوب های نهادی و سازمانی روی انباشت دانش تاثیرگذارند؟ برای بررسی این موضوع باید زمینه های نهادی را بررسی کرد.
نوع اطلاعات و دانشی که کارفرما به آن نیاز دارد بیشتر به زمینه نهادی خاص وابسته است. قوانین نهادی متفاوت انگیزه های متفاوت را برای کسب دانش ایجاد می کنند. به عنوان مثال دانش یک کارفرما و کارگر برای تولید محصول صنعتی یا نرم افزار کامپیوتر با اطلاعات مورد نیاز یک کارفرما در یک کارگاه با مقیاس کوچک بسیار متفاوت است. انگیزش هایی که جزء چارچوب نهادی محسوب می شوند جایگاه ویژه یی در شکل گرفتن مهارت ها دارا هستند. به عبارت دیگر نوع دانش و مهارت علمی اعضای یک سازمان نشانگر پاداش یا محرک هایی است که در محدودیت های نهادی قرار دارند. می توان گفت کسب دانش در ساختار انگیزشی اقتصاد شکل می گیرد. همان طور که نهادها عملکرد اقتصادی را شکل می دهند نوع دانش و مهارت و تقاضا برای آن را هم شکل می دهند. در نتیجه با توجه به چارچوب های نهادی دو نوع دانش در جوامع شکل می گیرد؛ دانش ثمربخش و دانش غیرثمربخش. دانش ثمربخش دانشی است که به بهره وری و رشد اقتصادی منجر می شود و بهره وری سرمایه انسانی را افزایش می دهد. دانش غیرثمربخش دانشی است که به فعالیت های غیرمولد پاداش می دهد و در راستای آن همان مهارت و همان دانش را گسترش می دهد.
نکته مهم اینکه در اقتصادهای توسعه یافته هم علائم اقتصادی متفاوت است یعنی هم به فعالیت های کارآمد و هم غیرکارآمد پاداش می دهند. یعنی هم دانش ثمربخش گسترش پیدا می کند هم دانش غیرثمربخش. اما در کشورهای توسعه یافته نهادهای گروه اول مرجح هستند بر نهادهای گروه دوم، جهان سوم بر عکس است. تا اینجا مشخص شد راستای چارچوب نهادی راستای کسب دانش و مهارت را مشخص می کند. حالا می خواهیم بدانیم چه نهادهایی بر دانایی محوری اثر می گذارند.
اولین الزام پیش نیازهای نهادی ساختارهای انگیزشی است که موجب می شود به بازدهی نوآوری پاداش داده شود. در اینجا می توان به قوانین ثبت اختراع و حقوق مالکیت فکری اشاره کرد.
مورد دوم تاثیر هزینه مبادله بر دانش است. دانش با تقسیم کار رشد پیدا می کند و تخصص گرایی به هر کس این امکان را می دهد در حوزه شخصی خود دانش شخصی ایجاد کند. آدام اسمیت منشاء اصلی تقسیم کار را وسعت بازار می داند. در نتیجه هرچه بازار گسترده تر باشد به همان میزان دانش هم گسترده تر می شود. آنچه اسمیت اینجا نادیده گرفته هزینه بر بودن این مبادلات است.
عامل بعدی محیط رقابتی است. رقابت شومپیتری توزیع بهتری از رقابت قیمت پذیر است. در رقابت شومپیتری رقابت بین محصولات قدیم و جدید است، به این صورت که وقتی یک محصول جدید وارد بازار می شود سود انحصاری را حاصل کارآفرین می کند که پاداش کارآفرین است. این انحصار موقت را ایجاد می کند که انگیزه به کارآفرین می دهد که نوآوری کند. در رقابت شومپیتری بازار تمایل دارد به سمت انحصار برود. در نتیجه قوانین ضدتراست از اهمیت فوق العاده برخوردار است. مورد بعدی تعاملات و ارتباطات است. دانش به وسیله تقسیم رشد پیدا می کند. این امر به این منجر می شود که هر فرد در یک حوزه خاص به مطالعه دانش می پردازد و تنها در آن حوزه صاحب نظر می شود. هرچه دانش پیشرفته تر می شود انشعابات بیشتری پیدا می کند. در نتیجه هر اندیشمندی از یک وجه به مساله نگاه می کند. برای رشد دانش باید بین حوزه هایی که کاملاً تخصصی شده ارتباط پیدا کرد که این ارتباط خودش نهادهای خاصی را می طلبد. ارتباطات علمی و ارتباط نهادهای دیگر همواره یکی از عوامل رشد دانش است.
مورد بعد فرهنگ است. اقتصاد دانایی محور نیازمند یکسری تغییرات فرهنگی است که کسب دانش و کاربرد دانش را تسهیل می کند. عناصر فرهنگی که می توان نام برد علم گرایی، نفع گرایی، آزادی بیان، نگرش مثبت به کسب و کار، پذیرش مثبت و وجود سرمایه های اجتماعی است. برای کسب دانش باید تغییری در روش فکر کردن صورت بگیرد. تعریف کردن این تغییر و پذیرفتن آن خیلی مشکل است و هیچ نسخه مشخصی برای آن وجود ندارد.
عامل بعدی دولت است. خدماتی که دولت ارائه می کند قوانین پایه یی بازی را تشکیل می دهد. می توان گفت نقش دولت در اقتصاد دانایی محور فراهم کردن اطلاعات به اندازه کافی، ایجاد سیستم حقوق فکری، حمایت از آموزش و یادگیری مادام العمر، اجرای قابل اعتماد و توسعه سیستم قضایی است. تا اینجا این هفت نهاد مشخص شد. می خواهیم نشان دهیم اقتصاد ایران چقدر از این شرایط نهادی را دارد و به لحاظ اقتصاد دانایی محور جایگاه ایران کجاست؟ در اینجا به مطالعه بانک جهانی اشاره می کنیم. بانک جهانی سال ۲۰۰۱ شاخص ترکیب دانایی محوری را در ۱۲۱ کشور جهان محاسبه کرد. متوسط این شاخص در جهان ۸۲/۴ و در کشورهای اروپای غربی ۲۲/۸، خاورمیانه و شمال آفریقا ۴ و کشورهای شرق آسیا ۳۹/۵ است. این شاخص در اقتصاد ایران ۹۴/۲ است.
برای بررسی قسمت نهادهایی که گفتیم در زمینه فرهنگ دانایی محور کارهای متفاوتی در حوزه جامعه شناسی صورت گرفته که نتایج آن به این شرح است. همکاری علمی در اقتصاد ایران بسیار ضعیف است. در جامعه علمی ایران تمایل به اختفای نتایج وجود دارد. ارتباطات علمی بسیار ضعیف است. در مورد رقابت پذیری EIU برای ارزیابی محیط کسب و کار نتایجی را استخراج و ایران را با کشورهای الجزایر، مصر، فلسطین، نیجریه، عربستان و آفریقای جنوبی مقایسه کرده است.
تمام عواملی که برای تاثیرگذاری محیط کسب و کار بررسی کرده همه در ایران بازدارنده هستند و جایگاه ایران بین آنها آخر است یعنی هفتم و پیش بینی هم این بود که تا ۲۰۰۷ هیچ بهبودی در شرایط اقتصادی ایران حاصل نمی شود. از نظر توجه به حقوق مالکیت فکری اینکه این حقوق در ایران خیلی ابتدایی و گسترش نیافته است در این قانون ثبت اختراع از مساله نوآوری تفکیک نشده و این قانون مربوط به سال۱۳۱۰ است. برای تخصص گرایی کار دکتر طایی سال ۱۳۸۲ که بازار کار ایران را بررسی کرده براساس آن به جز فعالیت های بهداشتی، آموزشی و درمانی در تمامی مشاغل تخصص گرایی در بازار کار ایران پایین بوده است. برای هزینه مبادله همان طور که می دانید هزینه مبادله روی مقیاس بنگاه ها تاثیرگذار است. براین اساس ما به آمار کارگاه های صنعتی استناد می کنیم. ۹۶ درصد کارگاه های صنعتی ایران یک تا ۹ نفر کارگر دارند. ۸/۲ درصد ۱۰ تا ۴۹ نفر و ۴/۰ درصد دارای یکصد نفر کارگر به بالا هستند. این آمار نشان می دهد مقیاس بنگاه در ایران کوچک است در نتیجه هزینه مبادله در ایران خیلی بالاست. در مطالعات متنوع به این نتیجه می رسیم که شکاف عمیقی از نظر شاخص های دانایی بین ایران و سایر کشورها وجود دارد. علاوه بر این ظرفیت نهادی و سازمانی لازم وجود ندارد. می خواهیم بدانیم آیا برنامه چهارم شرایط نهادی را دیده یا نه و هدفش چه بوده؟ در بسترسازی الزامات و پیش نیازها یا فرض کرده ما این نهادها را داریم و می خواهیم به افق برنامه اقتصاد دانایی محور برسیم یا اینکه اساساً نهادها را نداریم؟ مبانی اصلی که در برنامه چهارم نهادها را دربر گرفته از الگوی بانک جهانی است که شامل چهار مولفه است؛ نظام انگیزشی، سرمایه انسانی، فناوری اطلاعات، نوآوری و ایجاد جریان دانش. براساس این چهار مولفه برنامه ۱۳ محور اصلی را در نظر گرفته است. برای رسیدن به اقتصاد دانایی محور در این ۱۳ محور بیشتر تاکید بر آموزش، سرمایه انسانی، ایجاد نظم آماری و نوآوری و ایجاد جریان دانایی بوده است. نظام آماری در نظام انگیزشی موثر است.
به طور مشخص ۱۵ مورد از برنامه به موضوع دانایی محوری می پردازد؛ ماده ۱۱۶ و ۴۵ اشاره به تدوین حقوق مالکیت معنوی دارد. از ۴۴ تا ۴۵ به نقش دولت، ماده ۴۴ به شکست بازار در تولید دانش، ماده ۴۵ به حمایت مالی مستقیم و سوبسید به بخش پژوهشی، ماده ۴۶ به سرمایه گذاری دولتی در پژوهش، از ماده ۴۹ تا ۵۵ به آموزش و سرمایه انسانی، ماده ۴۹ به نحوه تخصیص اعتبار، ماده ۵۶ به تدوین نظام جامعه آماری و ماده ۱۳۰ به توسعه امور قضایی اشاره می کند.
درباره الزامات فرهنگی برای رسیدن به اقتصاد دانایی محور به طور مشخص در برنامه هیچ اشاره یی نشده است. در برنامه چهارم از رویکرد نهادی استفاده نشده، به این مفهوم که یکی از دستاوردهای نهادگرا رویکرد بین رشته یی است؛ اینکه فرهنگ و سیاست چه تاثیری روی اقتصاد دارد.
در اقتصاد دانایی محور حتماً الزام داریم بازار سیاسی به گونه خاصی رفتار کند، فرهنگ الزامات خاص داشته باشد. در برنامه چنین چیزی دیده نشده است و جمع بندی آخر اینکه قانون برنامه هم می خواهد الزامات نهادی را ایجاد کند و هم در افق همین برنامه به اقتصاد دانایی محور برسد، ضمن اینکه به نظر می آید خطای استراتژیک در برنامه صورت گرفته است چون در اکثر بندها برنامه به ایجاد کارهای فناوری، صنایع با فناوری بالا و ... اشاره می کند.
زهرا شمسیv
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان