Iranian Futurist

بسا کسانی که دغدغه هایی در اندیشه ورزی و دستی به قلم دارند، به کار ترجمه کشانده می شوند. این کسان به دو گروه بخش می شوند: ۱) کسانی که کار ترجمه را چونان یک پیشه می دانند؛ ۲) کسانی که کار ترجمه را چونان یک کار ذوقی و در تکمیل اندیشه ورزی و اندیشه پراکنی در زمینه یا زمینه هایی که به آن(ها) دلبسته اند.
کسانی که کار ترجمه را چونان پیشه برمی گزینند دو دغدغه دارند: ۱) گزینش و ترجمه نوشته ای که بتوان آن را منتشر کرد و جای خالی ویژه ای را در یک زمینه، از علم تا فلسفه و هنر و...، پر کند؛ ۲) گزینش و ترجمه نوشته ای که فزون بر شرط بالا چنان فروش داشته باشد که مترجم بتواند روی درآمد آن حساب باز کند. (این دغدغه، که به یک شرط تبدیل می شود، خود پیامدهای بسیار دارد که پرداختن به آن فرصت ویژه ای می خواهد).

کسانی که کار ترجمه را پیشه نمی دانند از نخستین دغدغه بالا برخوردارند. دغدغه دوم در کار آنان تاثیر تعیین کننده ندارد هر چند آنان نیز، همراه با ناشر، به کمینه ای از فروش و درآمد چشم می دوزند تا درآمد فروش هزینه سرمایه گذاری را با اندکی سود (البته برای ناشر) برگرداند (به این امر نیز می توان پرداخت که نیاز به فرصت دیگری دارد).

من هم به کار ترجمه کشانده شده ام بی آنکه آن را چونان یک پیشه برگزیده باشم (هرچند گاهی درآمد اندک آن برایم بی اهمیت نبوده است (!) باشد). از این رو من بیشتر از نخستین دغدغه در کار ترجمه برخوردار بوده ام.

این دغدغه دارای پنج بخش است: ۱) گزینش نوشته ای که بتوان آن را منتشر کرد؛ ۲) گزینش نوشته ای که جای خالی ویژه ای را در یک زمینه پر کند؛ ۳) زمینه ها یی که من به آنها دلبستگی دارم؛ ۴) ویژگی ها و بایستگی های هر یک از زمینه هایی که من به آنها دل بسته ام؛ ۵) شیوه و روش من در ترجمه.

۱- گزینش نوشته ای که بتوان آن را منتشر کرد

ما در شرایطی به سر می بریم که قانون ها و آیین نامه های نوشته و نانوشته گوناگون، که البته ممکن است برخی از آنها از روزی تا روز دیگر نوسان ها و دگرگونی هایی داشته باشند، بر امر نشر نوشته در سپهر همگانی فرمان می رانند که مترجم یا ناشر را با محدودیت هایی در گزینش متنی که باید ترجمه و در سپهر همگانی پیرو قانون، به نام مترجم و ناشر شناسنامه دار، منتشر شود روبه رو می کند. من نیز بررسی های درخور را انجام می دهم تا نوشته ای را برگزینم که در توازن پایدار یا ناپایدار اهمیت نوشته و قانون ها و آیین نامه ها و چانه زنی ها بتوان آن را منتشر کرد، هرچند ممکن است به نوشته هایی هم توجه کنم که اگر در بازه زمانی ویژه پروانه انتشار نمی یابند شاید در آینده چنین پروانه ای را به دست آورند.

۲- گزینش نوشته ای که جای خالی ویژه ای را در یک زمینه پر کند

گزینش نوشته ای که جای خالی ویژه ای را در یک زمینه پر کند بخشی از نخستین دغدغه هر مترجم است. مترجم همواره در پی گزینش یا پذیرش آن نوشته ای برای ترجمه است که، برپایه دریافت خود او یا ناشری که ترجمه نوشته را سفارش می دهد، جای خالی ای را در زمینه ای که به آن دلبستگی دارد پر کند. برای دستیابی به این بخش از آماج ترجمه باید به سه نکته توجه داشت: ۱) شناخت نوشته های منتشرشده در زمینه ای که مترجم به آن دلبسته است، ۲) شناخت بازار نشر در پیوند با چندوچون نوشته های منتشرشده و ۳) دریافتی از چندوچون نیاز به نوشته هایی در زمینه ای که مترجم به آن دلبسته است.
من به سهم خویش، چه در گزینش نوشته ای برای ترجمه چه در پذیرش پیشنهاد ناشر برای ترجمه نوشته ای ویژه، کمابیش به سه نکته بالا توجه کرده ام و توجه خواهم کرد. آشکار است که هرگونه بررسی و سنجش در پیوند با این سه نکته یک امر نسبی است. به ویژه در بررسی بازار نشر و چندوچون نیاز به یک نوشته، خواننده گزینی نقش مهمی دارد: چه کسانی خواننده ترجمه های من هستند؟ این خوانندگان از چه چندوچونی برخوردارند؟

۳-زمینه ها یی که من به آنها دلبستگی دارم

به گونه ای عام من به علم و فلسفه و هنر دلبسته ام. ترجمه هایم هم در این زمینه ها بوده اند (و، احتمالا، خواهند بود). به گونه ای مشخص نوشته هایی را، چه مقاله چه کتاب، در زمینه های زیر ترجمه کرده ام که برخی منتشر شده اند و برخی منتشر نشده اند: ۱) علم و تاریخ علم (بیشتر فیزیک و اخترشناسی و ریاضیات و زیست شناسی)، ۲) فلسفه و تاریخ فلسفه (بیش تر مابعدالطبیعه، فلسفه غرب (به ویژه فلسفه کانت)، فلسفه تحلیلی، تحلیل فلسفی، فلسفه علم، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی)، ۳) هنر و تاریخ هنر (بیشتر ادبیات داستانی، نقاشی و شعر).
جستارهایی که در زمینه های بالا برای من برجستگی ویژه ای دارند عبارتند از: اندیشه ها و نگره ها و آموزه های بنیادین، عرضه جستارها با روش برجسته ویژه در پژوهش و نگارش مقاله یا کتاب، اهمیت نگرش یا نگره یا آموزه عرضه شده در تاریخ اندیشه، نگرش تحلیلی و انتقادی (= سنجشی)، جایگاه مقاله یا کتاب گزینش شده در تراداد و تاریخ یک جستار ویژه، توجه به جستارها و پرسمان های کلان و تاثیرگذار در جامعه، اهمیت ویژه نویسنده ای که نوشته او گزینش شده است، در بیان جستار.

۴- ویژگی ها و بایستگی های هر یک از زمینه هایی که من به آنها دل بسته ام

این سخنی پذیرفته است که مترجم در ترجمه یک نوشته باید از چیرگی نسبی پذیرفتنی در سه زمینه برخوردار باشد: ۱) جستاری که نوشته درباره آن است؛ ۲) زبان مبدا ۳) زبان مقصد.
هر مترجم، برحسب متنی که برای ترجمه برمی گزیند، با چشم پوشی از چندوچون برخورداری از چیرگی در سه زمینه بالا، با این دغدغه و پرسش روبه رو است که در ترجمه تا چه اندازه می تواند آنچه را نویسنده نوشته است به راستی به زبان مقصد برگرداند و به خواننده خود انتقال دهد؟ آیا می توان معنای متن را آنگونه که نویسنده می خواسته است از زبان مبدا به خوانندگان در زبان مقصد منتقل کرد؟ در اینجا شاید با طیفی روبه رو باشیم که دارای دو سر باشد: در یک سو این باور نشسته است که ترجمه خیانت است به گونه ای که مترجم هرگز نمی تواند اندیشه یا احساس نویسنده را از زبان نویسنده به زبان دوم برگرداند؛ در سوی دیگر با این باور روبه رو ییم که ترجمه هنر است به گونه ای که مترجم دست به کاری می زند که خود هنری است برخوردار از فن ها و ریزه کاری ها و آفرینش های زبانی تا متنی در زبان مقصد پدید آید که خود از هویت ویژه و ممتاز و هستی نه چندان وابسته به متن آغازین در زبان مبدا برخوردار است.
در این جاست که زبان، چونان هستومندی که گویی نخستین و سرراست ترین نقش آن انتقال اندیشه یا احساس است، اهمیت ویژه ای می یابد و چندین پرسش پیش می آید: زبان چیست؟ نقش زبان چیست؟ پیوند زبان و اندیشه و معنا چیست؟ گونه بندی متن چگونه است و زبان در هر گونه چه نقشی دارد؟ در اینجا این پرسش نیز پیش می آید که مترجم چه چیزی از یک نوشته را از زبان مبدا به زبان مقصد برمی گرداند؟

به باور من زبان را در دو گستره باید به دو گونه بخش کرد: ۱) بخش بندی زبان به ۱ ۱) زبان چونان ابزار و ۲ ۱) زبان چونان آماج؛ ۲) بخش بندی زبان به ۱ ۲) زبان زمان نویسنده و ۲ ۲) زبان زمان مترجم (که، البته، ممکن است این دو زمان یکی باشند).
هرجا با متنی سروکار داشته باشیم که جستارها یا محتواها یا معناها یا مدلول های واژگان عینی، انتقال پذیر و تبادل پذیر در سپهر میان ذهنی [بین الاذهانی] باشند و هر واژه کمابیش تک معنا و دور از ایهام و ابهام باشد با زبان چونان ابزار روبه روییم. در اینجا زبان نقشی کمابیش بی طرفانه دارد. هرچه نقش ابزاری زبان به این معنا بیشتر باشد، با جدایی کمابیش کامل زبان و معنا، با ترجمه پذیری کمابیش کامل، روبه روییم، یعنی انتقال آنچه نویسنده در نظر داشته است کامل تر روی می دهد. متن های منثور که زبان چونان یک ابزار انتقال درونمایه اطلاعاتی است، متن های گزارشی و متن های علوم تجربی و فن شناسی ها از اینگونه متن ها هستند.

هرجا با متنی سروکار داشته باشیم که جستارها یا محتواها یا معناها یا مدلول های واژگان عینی، انتقال پذیر و تبادل پذیر در سپهر میان ذهنی [بین الاذهانی] نباشند و هر واژه دارای چند معنا و برخوردار از ایهام و ابهام باشد و اندیشه و معنا با زبان و واژگان و جایگاه واژگان در ساختار زبان پیوند تنگاتنگ داشته باشند، با زبان چونان آماج یا، دست کم، با زبان چونان ابزار آماج روبه روییم. در اینجا زبان نقش بی طرفانه را از دست می دهد. هرچه نقش آماجی زبان به این معنا بیشتر باشد با پیوستگی کمابیش کامل زبان و معنا، با ترجمه نا پذیری کمابیش کامل، روبه روییم، یعنی انتقال آنچه نویسنده در نظر داشته است کامل تر روی می دهد. متن های شعرها به نسبت برخورداری متن از سرشت شعری و برخی از داستان ها و برخی از متن های فلسفی و پاره ای از متن های دینی و متن های عرفانی و متن های اسطوره ای، کمابیش، از اینگونه متن ها هستند.

ممکن است زمان نویسنده و زمان مترجم یکی باشد و آنان در همزمانی به سر برند. در این صورت کافی است که مترجم زبان نویسنده را به زبان خویش، در چارچوب بایستگی های زبان چونان ابزار و زبان چونان آماج (یا ابزار آماج)، برگرداند. ولی چه بسا نویسنده و مترجم ناهمزمان باشند و زبان نویسنده از زمان او تا زمان مترجم دستخوش دگرگونی هایی شده باشد. در این صورت مترجم با این پرسش روبه رو است که آیا باید به زبان نویسنده آنگونه که در زمان خویش به کار می برده است وفادار باشد یا باید زبان نویسنده را نخست به زبان دگرگون شده جامعه ای که نویسنده زمانی در آن می زیسته است دریابد و سپس آن را به زبان خود دریابد؟ کدام یک از زبان های جامعه ای که نویسنده به آن تعلق دارد مهم اند؟ زبان زمان نویسنده یا زبان زمان مترجم؟

۵ -شیوه و روش من در ترجمه

نخست باید بگویم که من در ترجمه هر نوشته ای، در علم یا در فلسفه یا در هنر، مخالف ترجمه بر پایه صِرفِ دریافت مترجم از معنایی که احتمالا نویسنده در ذهن داشته است هستم: به باور من معنای متن به معنای تک تک واژگان، آنگونه که نویسنده، علی الاصول، با دقت و مسوولیت کامل برگزیده است وابسته است. من نمی پذیرم که مترجمی بگوید که متن را، از جمله تا پاراگراف، در متن مبدا می خواند و معنای دریافته را به زبان مقصد برمی گرداند. در نگرش من پاسداشت هویت تک تک واژگان، با معنای دقیقی که هم در واژه نامه های نوشتاری و گفتاری و هم در متن نوشته می یابند، بس بایسته است. پس واژگان نویسنده، در هرگونه نوشته ای، برای من بسیار مهم اند. برای ترجمه، من آیین نامه خود را دارم که مهم ترین نکته های آن را در زیر می آورم:
۱) من نخست ویژواژگان [= اصطلاح ها] و ویژنام ها [=نام های ویژه (ی کسان یا جاها) ] و نام های کتاب ها را بیرون می کشم و به ترتیب الفبایی می نویسم.
۲) هم ارز پارسی ویژواژگان و تلفظ پارسی ویژنام ها و ترجمه فارسی نام کتاب ها را برمی گزینم و جلوی آنها یادداشت می کنم. می کوشم اگر ممکن باشد گزیده های پارسی ام از چنان دقتی برخوردار باشند که تا پایان ترجمه نوشته آنها را تغییر ندهم. آشکار است که اگر در روند ترجمه تغییری لازم شود تغییر را انجام داده آن را در بخش ترجمه شده اعمال می کنم.
۳) من می کوشم برای یک واژه بیگانه تا آنجا که شدنی است هم ارز پارسی یگانه ای را (یعنی یک واژه پارسی در برابر یک واژه بیگانه) در سراسر متن ترجمه به کار برم. آشکار است که می کوشم برای واژه های هم خانواده بیگانه، با نقش های دستوری گوناگون، از واژه های هم خانواده پارسی بهره بگیرم (چه در واژه گزینی چه در واژه سازی).
۴) برای گزینش هم ارز پارسی یک واژه بیگانه می کوشم نخست به هم ارزهای پیشنهادی احتمالی مترجمان پیشین برای آن واژه توجه کنم و آنها را، همراه با خوانش احتمالا چندباره واژه بیگانه در متن اصلی، بررسی کنم تا، احتمالا، بهترین هم ارز را برگزینم. در این صورت هرگاه بسا کسان آن هم ارز را به کار برده باشند از نخستین سازنده یا به کاربرنده احتمالی آن هم ارز، که چه بسا شناخته شده نباشد، نامی به میان نمی آید؛ ولی اگر شمار بهره گیران از آن واژه اندک باشد و نخستین سازنده یا به کاربرنده احتمالی آن شناخته شده باشد یا از متن ویژه ای گرفته شده باشد به آن نخستین فرد یا متن ویژه اشاره می کنم.

یادآوری۱. باید بدانیم که برخی از واژگان بیگانه حامل معنایی هستند که ممکن است گزینش یک واژه شناخته شده برای آن مایه بددریابی شود، زیرا آن واژه در زبان اصلی معنایی دارد که در زبان و جامعه مقصد شناخته شده نیست و نیاز به توضیح و گذشت زمان دارد تا شناخته شود. باید به پیوند و تناظر زبان و دریافت توجه داشت. زبان ظرف دریافت است. زبان به اندازه دریافت توان و بُرد دارد. هرچه دریافت دقیق تر باشد کاربرد زبان دقیق تر است و به عکس.
یادآوری۲. هرگونه جایگاهی که واژگان بیگانه در متن اصلی دارند و همچنین هرگونه نقشی که در متن اصلی و در پیوند با معنا می یابند باید به واژگان برگزیده مترجم در متن ترجمه انتقال یابند زیرا که واژگان هم ارز در زبان مقصد سرانجام معنای دلخواه نویسنده و مترجم را از متنی می یابند که همانا ترجمه متن بیگانه است و هرچند خود واژگان در ساختن معنای متن نقش دارند در پیوندی دوسویه معنای خود را از جایگاه خود در متن می یابند.

۵) اگر واژه بیگانه کاملا تازه باشد یا هم ارز درخوری از میان هم ارزهای پیشنهادی احتمالی پیدا نکنم دست به ساختن هم ارز، با بهره گیری از منابع زبان پارسی و در چارچوب دستور زبان پارسی، می زنم و به چگونگی ساخت آن واژه اشاره می کنم. به هررو، گزینش یا ساخت واژه با توجه به گنجینه موجود واژگان پارسی، قواعد ساخت واژه، متن اثری که باید ترجمه شود، مجموعه نوشته های نویسنده و دریافت برداشت ویژه ای که از یک اصطلاح دارد و... روی می دهد.

۶) من بی آنکه عربی ستیز یا پارسی ستای سختگیری باشم، هرگاه واژه پارسی درخوری را بیابم آن را برتر از همتای عربی آن می دانم. (به کوتاهی باید گفت که درخوری یک واژه چندین ویژگی دارد که از آن میان چهار ویژگی برجسته چنین اند: ۱) ریشه داشتن واژه در ترادادِ واژگانی پارسی، ۲) ساخته شدن واژه در چارچوب دستوری پذیرفتنی، ۳) امکان ساختن واژه های هم خانواده هرچه بیشتر دیگر به ویژه چونان هم ارزهای واژه های هم خانواده بیگانه و ۴) نیاشفتن ذهن خواننده و دشوارنشدنِ خواندن متن برای او.)

۷) من آگاهانه می خواهم با بهره گیری از واژگان پارسی شناخته شده یا واژگان برساخته پارسی تبار تا اندازه ای دست به آشنایی زدایی واژگانی بزنم با این امید که گنجینه ویژواژگانِ [= اصطلاح های] پارسی توانگری هرچه بیشتری یابد.

۸) در جاهایی از متن ترجمه و به ویژه در واژه نامه های انگلیسی پارسی و پارسی انگلیسی، که هم ارزهای عربی جاافتاده تر یا دریافتنی تر می نمایند یا برای دریافت بهتر واژگان پارسی سودمندند، این واژگان پس از واژگان دلخواه پارسی درون دو چنگک و پس از نشانه برابری ([= ])، یا نشانه جدایی و هم ارزی ([/ ]) جای می گیرند با این امید که در آینده این واژگان پارسی را همگان همچون واژگانِ استانده برای مفهوم ها یا معناهایی که خواهه نویسندگانند بپذیرند.

۹) در ترجمه برخی از متن های فلسفی، من خود از ناهمواری های پدیدآمده در متن ترجمه آگاهم که اگر بخشی از آن برخاسته از نثر دشوار یا ویژه متن اصلی و دشواری نسبی گزارش آن به نثر پارسی باشد، بی گمان بخشی نیز برآمده از کوشش من در بهره گیری هرچه بیشتر از واژگان پارسی و ساختار دستوری زبان پارسی است. این روش به گونه ای آگاهانه در هرجا و همه جای متن ترجمه هایم به کار بسته می شود، با این امید که ورزیدگی هرچه بیشتر ما در خوانش و نگارش متن هایی از گونه ای که من ترجمه می کنم زبان پارسی هرچه پالوده تر و توانمندتری را به ارمغان آرد، زبانی که بهره گیری از واژگان ناپارسی در آن باید هم به بایستگی روی دهد و هم به شایستگی: به بایستگی زیرا برابرواژه ای درخور را در گنجینه واژگان پارسی نمی یابیم یا نمی توانیم بسازیم و به شایستگی زیرا واژگان ناپارسی را در پیکره نیرومند خویش، با ساختار و سامانه ها و اندامه ها و بخش ها و یاخته های ویژه، به نیکی می گوارد.

۱۰) نگارش ویژنام ها بیشتر برپایه تلفظ آنها در زبان اصلی، در چارچوب فراخورهای زبان پارسی، است مگر نام هایی که تلفظ های ویژه ای از آنها در میان ما ایرانیان/پارسی زبانان پذیرش همگانی یافته اند.

۱۱) من می کوشم از نقطه گذاری و نشانه هایی چون پرانتز و کروشه و... و دیگر نشانه های نگارشی و ویرایشی به شیوه ای استانده بهره گیرم.

۱۲) همچنین می کوشم ساختار و فرمت و نقطه گذاری نوشته اصلی را در ترجمه پاس بدارم: از چگونگی فصل بندی و بخش بندی و پاراگراف بندی تا چگونگی نقطه گذاری (جای نقطه، ویرگول، ویرگول نقطه و ...).

۱۳) من معمولا این نکته را یادآوری می کنم که ترجمه یک کتاب لزوما نشان دهنده همرایی مترجم با نویسنده در همه کتاب یا در بخش هایی از آن نیست.

۱۴) همچنین یادآور می شوم که چه بسا نادرستی هایی در ترجمه راه یافته باشند. هرگونه نکته سنجی، آگاه سازی و نکته آموزی خوانندگان بر دیدگان جای خواهد داشت.

۱۵) در پایان این نوشته نیز یاد آوری می کنم که ترجمه کردن یک متن هرگز جای اندیشیدن به زبان مادری درباره جستار آن متن و جای نوشتن به زبان مادری برای همزبانان را نمی گیرد. ما همه باید بایستگی چیرگی پژوهش و اندیشش و نگارش به زبان مادری بر ترجمه را بپذیریم و ترجمه را بیشتر چونان مکمل بنگریم. معمولا هر کسی که دستی به قلم ترجمه دارد خود دلبستگی هایی به پژوهش و اندیشه ورزی و نوشتن یافته های خود نیز دارد. اگر ناگزیری های گوناگون، گاه بس خجسته و گاه نه چندان خجسته، قلم به دستان را به سوی ترجمه می رانند، بادا که به فرصتی درخور بتوانند اندیشه اندیشیده به زبان خود را برای همزبانانشان، که هموندان یک جامعه با سرنوشت و فرهنگ و پرسمان های کمابیش همسانند، بنویسند و بادا که نوشته ها انتشار یابند!

عضو هیات‌علمی فلسفه علم دانشگاه علوم و تحقیقات

Iranian Futurist		Ayandeh-Negar
Welcome To Future		Tomorow is built today

	در باره ما	تماس با ما	خبرهای علمی	احزاب مدرن	هنر و ادبیات	ستون آزاد	محیط زیست	حقوق بشر	اخبار روز	صفحه‌ی نخست
	آرشیو	اندیشمندان آینده‌نگر	تاریخ از دیدگاه نو	انسان گلوبال	دموکراسی دیجیتال	دانش نو	اقتصاد فراصنعتی	آینده‌نگری و سیاست	تکنولوژی	از سایت‌های دیگر