نابرابری اطلاعاتی; مسئله جامعه اطلاعاتی - 2
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
[09 Mar 2010]
[ سیـد عـلی نـاظـم زاده]
▪ ویژگی های جامعه اطلاعاتی
جامعه اطلاعاتی، یك واقعیت ثابت و ایستا نیست; بلكه مفهومی پیچیده و در حال گسترش است كه نمی توان به آسانی ویژگی های آن را برشمرد، اما برای آشنایی بیشتر با این مفهوم لازم است به برخی شاخصه ها و ویژگی ها كه از منظرهای متفاوت انتزاع گردیده و یا مشاهده و تحقیق شده پرداخت كه در این زمینه مشخصاً به اندیشه های مك لوهان، آلوین تافلر، مانوئل كاستلز، آنتونی گیدنز، فرانك وبستر می پردازیم.
۱) سرعت بالای تكنولوژی ارتباطی، و پیوند خوردن تجارب جهانی به یكدیگر.
۲) تعلق پذیری اطلاعات به كل جوامع و انسانها و فقدان مركزیت و سلسله مراتب و فرماندهی مطلق; (كه البته در عمل ممكن است
چنین نباشد).
۳ ـ رمز زدایی از انسان و جامعه و ابهام زدایی از جهان و نیز آموزش همه جانبه.
۴ ـ كالایی شدن اطلاعات و تولید و توزیع اطلاعات انبوه و مبادله آنها در ارتباطات وسیع.
۵ ـ ضربه به هویت سنتی انسان و ایجاد بحران هویت در جوامع.
۶ ـ گشتاوری لحظه ای امور اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در سطح جهانی و ایجاد اصل حضور در همه جا.
۷ ـ ظهور شبكه های اطلاع رسانی و سیبرنتیك و نیز تأثیر گذاری فراوان آنها در جنبه های مختلف زندگی بشر.
۸ ـ ظهور مشاغل و خدمات و تفریحات اطلاعاتی و مرتبط با تكنولوژی ارتباطات و اطلاعات.
۹ ـ فقدان حالت رویارویی در ارتباطات و امكان بی نام بودن طرفین و حالت گمنامی.
۱۰ ـ صرف تلاش فراوان برای تولید، جمع آوری، ثبت، یكپارچگی، تفسیر و اشاعه اطلاعات در جوامع.
۱۱ ـ ظهور دو جهانی شدن ها و گسترش جهانی شدن مجازی در كنار جهانی شدن طبیعی و مادی به صورت همزمان .
۱۲ ـ سیاسی شدن انسان، افزایش شدید آگاهی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و گسترش عناصر نظارت اجتماعی و افزایش سطح صراحت و شفافیت.
● انتقاد از جامعه اطلاعاتی
نكته ای اساسی كه در بررسی جامعه اطلاعاتی بر هر محققی مكشوف می گردد، این موضوع است كه همگان به این پدیده و واقعیت، به مثابه واقعیتی مطلوب نمی نگرند و در تئوری ها و دیدگاه های مشهوری، رواج اطلاعات و اطلاعاتی شدن جوامع نه تنها مثبت نیست بلكه مشكل آفرین بوده و پدیده ای منفی محسوب می شود.
چنان كه اندیشمندان مكتب انتقادی چون تئودور آدرنو و هوركهایمر معتقدند دنیای امروز و دنیای آینده یك دنیای كاملا كنترل شده است و آزادی حقیقی انسان در پرتو این جهان لطمه دیده است. در این جامعه، یكسان سازی آگاهی و شعور انسانی از طریق ارتباطات صورت می پذیرد و كاركرد پنهان وسایل ارتباط جمعی و تكنولوژی جدید، فریب انسان است در فرهنگی توده ای و بسته بندی شده. یا آنگونه كه هربرت ماركوزه تصریح می كند، در جامعه جدید با جذب دانش و آگاهی یكسان توسط نظام اجتماعی و یكسان سازی آگاهی فرد، انسان و رفتار تك ساحتی پدید می آید كه در این وضعیت، مردم، منافع واقعی خود را درك نمی كنند و به نظم اجتماعی یكپارچه سركوبگر خو می گیرند.[۶]
لیوتار نیز معتقد است تجاری سازی تحقیق و پژوهش كه از طریق انقلاب ارتباطات صورت می پذیرد، بدان معناست كه ما آن قدر كه به دنبال گسترش و افزایش قدرت هستیم به دنبال كشف حقیقت نیستیم و در كل تضمینی وجود ندارد تا عقل و خرد نتایج آزادی بخش و رهایی بخش ایجاد كند. او معتقد است به تدریج در جامعه اطلاعاتی همراه با استیلا و برتری كامپیوترها، یك منطق خاص و به دنبال آن دستورالعمل هایی خاص پدیدار می شوند كه تعیین می كنند چه گزاره هایی به عنوان گزاره های دانشی یا معرفتی باید پذیرفته شود، بنابراین دانش، به طور فزاینده ای كالایی می شود. [۷]از همین منظر اندیشمند پست مدرن دیگری ژان بودریارگفته است فرهنگ معاصر در جوامع صنعتی پیشرفته، اغلب اشباع شده از طریق سانه ها، سرگرمی و نظام اطلاعاتی است كه این امر به ایجاد صور خیال و بازتولید واقعیت منجر می شود. رسانه ها، دنیایی غیرواقعی برای انسان می سازند كه اكثراً مجازی و شبیه سازی شده است و انسانِ گرفتار این دنیا، خود نمی تواند مستقلا عمل كند و به كنترل جهان پیرامون خویش بپردازد.[۸]
از دیگر منتقدین عصر جدید و جامعه اطلاعاتی فرد هالیدی است كه معتقد است در جامعه اطلاعاتی، امپراتوری های اطلاع رسانی به تشویش اذهان مردم می پردازند، به بزرگ نمایی اندیشه ها مشغول هستند و در عین حال اندیشه های اساسی را نادیده گرفته و سطحی می كنند.[۹]
● مسئله نابرابری
پیش از بررسی مفهوم نابرابری اطلاعاتی، لازم است اندكی مسئله نابرابری و انواع آن را تبیین نماییم. تلاش فكری و مجادلات ذهنی اندیشمندان و مكاتب مختلف درباره مفهوم عدالت و برابری، به نتایج مختلفی در طول تاریخ منجر شده است. در مجموع، اكثر صاحبنظران، عدالت را اعم از برابری دانسته اند چون هر چیز را در جای خود گذاشتن و استیفای حقوق كه در تعریف عدالت می آید، خود شاید در برخی مواقع علت موجبه نابرابری نیز باشد. اما به نظر می رسد این شبهه وقتی به وجود می آید كه تعریف صحیح و سنخ شناسی دقیقی از مفهوم نابرابری نداشته باشیم. آن گونه كه ?داب? تبیین كرده است، نابرابری وقتی ایجاد می شود كه بر اساس نقش ها و نحوه عضویت در گروه، بعضی افراد(ِبادیگران مساوی) در فرصت بهتری برای گرفتن پاداش ها و امتیازهای موجود در جامعه نسبت به دیگران باشند. بر این اساس این افراد به علت قرار داشتن در طبقات و قشرهای مختلف در موقعیت نابرابر قرار گرفته اند كه در تعیین نقش، پایگاه و منزلت آها تأثیر فراوانی دارد.[۱۰] و آن طور كه گلد ترپ تعریف كرده، نابرابری همان دسترسی به منابع یا عدم دسترسی به آن می باشد كه این منابع مختلف، ابزارهای قدرت را در ارتباط با ساختارها و خرده ساختارهای یك شبكه می آفریند و موجب نابرابری میان افراد یا واحدهای اجتماعی می شود.
تا قبل از پیدایش و رشد جامعه شناسی مدرن، تفكر قالب برای تبیین نابرابری، اندیشه ارسطویی بود كه تفاوت های طبیعی و خدادادی و توانایی های متفاوت را علت نابرابری می دانست و تاحدودی سعی در مشروعیت بخشیدن به نابرابری داشت. آن اندیشه معتقد بود تنها امور مجرد و انتزاعی ممكن است با هم برابر باشند و اصلا عدالت را به معنی حفظ نابرابری های طبیعی برمی شمرد.
اما در اندیشه هایی رادیكالی جدیدتر كه بیشتر از سوی كارل ماركس و پیروان او تبلیغ می شد، نابرابری طبیعی هر چند هم به حق باشد باید از بین برود و جوامع اولیه هم بر این مبنا به وجود آمده است. این اندیشه در علت یابی نابرابری معتقد است كه نابرابری، نه از ابتدای زندگی جمعی انسان بلكه با نظام بردگی، و فئودالیسم ایجاد شده و در سرمایه داری تداوم یافته است. پس همت هر انسانی باید به سوی جامعه ای عاری از نابرابری و بدون طبقه باشد. جامعه شناسانی مانند امیل دوركیم اما، ضمن تأكید بر كاركردی و مفید بودن نابرابری، از دیدگاهی متفاوت از ماركس اما متمایز با اندیشه ارسطویی، معتقد بودند هنگامی كه جامعه ای شكل می گیرد، ارزش هایی از سوی جمع انتخاب می گردد و به هنجار مبدل می گردد كه این هنجارها و مجازات ها و تشویق های تابع آن، یك نوع قشربندی و نابرابری طبیعی ایجاد می كند و به طور كلی تقسیم نقش ها و انتظارات در هر نقش، این نابرابری را توجیه و ایجاب می كند.[۱۱] آن گونه كه دیویس و مور نیز به عنوان كاركردگرایان ساختی تأكید كرده اند، قشربندی اجتماعی و نابرابری موجود در آن، ضرورت كاركردی دارد و تمهیدی است كه ناخودآگاهانه شكل می گیرد.[۱۲]
از دیدگاه جامعه شناسی جدید كه از تالكوت پارسونز وام گرفته شده نیز با توجه به علایق افضل انسانی كه شامل علقه
مادی، امنیتی، اجتماعی و شناختی است، بشر در طول تاریخ متناظر با هر علاقه ای تولیدات مادی و اقتصادی، تولید سرمایه سیاسی، تولید سرمایه اجتماعی و تولید سرمایه فرهنگی كرده است كه چون این تولیدات هیچ گاه با تقاضای های نامحدود انسانی هماهنگ نیست، كمبود منابع و تضاد منابع ایجاد می شود و و افرادی با توجه به جایگاه محول خویش می توانند از تولیدات بیشتری بهره مند شوند و اكثریت، از این تولیدات محروم شده و نابرابری های مختلف ظهور و بروز می یابد.[۱۳]
از جنبه ای دیگر، فلاسفه ای ماننددیوید هیوم به چهار عامل اساسی در ایجاد نابرابری اشاره كرده اند عامل مادی; همواره و همه جا میان تقاضاها و منابع موجود هماهنگی وجود ندارد و این محدودیت به نابرابری منجر شده است. عامل روانی; انسان ذاتاً و طبعاً حس زیادت طلبی و قناعت ناپذیری دارد كه بر نابرابری ها دامن می زند. عامل اجتماعی و حقوقی; قوانین و مقررات در توزیع نابرابر ثروت نقش مستقیمی ایفا می كند. عامل قدرت سیاسی; قدرت پاسدار نابرابری های ناشی از عوامل پیشین است و خود عامل موجد و تشدید كننده نابرابری است.[۱۴]
برای بیشتر روشن شدن مفهوم نابرابری، در اینجا به یكی از انواع تقسیم بندی های نابرابری می پردازیم. در این تقسیم بندی، نابرابری به پنج سنخ تقسیم می شود:
۱) نابرابری بیرونی External Inequlity یا پایگاه محول مثل سن و جنس و قومیت و رنگ و مذهب و نژاد فرد كه باعث ایجاد نوعی نابرابری ناخواسته می گردد.
۲) نابرابری درونی Internal Inequality كه از نظر دوركیم مختص جوامع مدرن و از مقتضیات تقسیم كار اجتماعی است.
۳) نابرابری بخشی Sectoral Inequality میان بخشهای مختلف جامعه.
۴) نابرابری فضایی Spatial Inequlity
۵) نابرابری موضعی Positional Inequlity; این نوع نابرابری،
نابرابری در توزیع منابع ارزشمند در جامعه است كه خود به انواع نابرابری در حوزه های چهارگانه زندگی اجتماعی یعنی ثروت، قدرت، منزلت و اطلاعات تقسیم می شود. نابرابری اقتصادی با افزایش توسعه اقتصادی و افزایش تولید ورای نیاز مردم و مازاد اقتصادی به وجود آمد كه این ارزش افزوده و ثروت جدید در اكثر جوامع در اختیار قشر و افراد خاصی قرار گرفت و به تدریج با صنعتی شدن بیشتر و تقسیم كار تخصصی، بر سلسله مراتب موجود در جامعه افزوده شد. این نوع نابرابری را نمی توانیم انحصاراً مختص عصر جدید بدانیم اما بی شك در این عصر، شكل و ظهور جدیدی از آن قابل مشاهده است. اما نابرابری در قدرت به علت تراكم و محدودیت قدرت به وجود آمد كه ناشی از تضاد درونی جوامع، احتمال خطر بیرونی، علقه امنیتی در جامعه و تفاوت ثروت اقتصادی و منزلتی بود. برخی، رابطه مستقیمی میان تراكم قدرت و توسعه اقتصادی قائلند و در مقابل برخی دیگر معتقدند توسعه اقتصادی منوط به دموكراسی و عدم تمركز قدرت است. اما به طور كلی نمی توان نقش مهم ثروت و نابرابری مادی در ایجاد
نابرابری های سیاسی و تراكم قدرت را نادیده گرفت. نابرابری منزلتی به علت ارزشمند بودن منزلت، شهرت، آبرو، نفوذ، عزت، احترام و اعتبار اجتماعی است كه این مفاهیم چون از اركان قدرت اجتماعی هستند، هركس به كسب آنها تمایل دارد و به علت محدود بودن ذاتی منزلت، این مزیت، تنها به عده خاصی كه از تمكن مادی، سیاسی و اطلاعاتی برخوردارند، منحصر می شود و به قشربندی و نابرابری اجتماعی و منزلتی منجر می گردد. آخرین جنبه از نابرابری های موضعی، نابرابری اطلاعاتی است كه باعث تراكم سرمایه فرهنگی در یك سو و فقدان سرمایه فرهنگی و اطلاعات در سوی دیگر می شود كه بدان بیشتر خواهیم پرداخت.[۱۵]
● نابرابری اطلاعاتی
همانگونه كه اشاره كردیم یكی از جنبه های نابرابری موضعی، نابرابری اطلاعاتی و تراكم سرمایه فرهنگی است. باتوجه به ویژگی های جامعه اطلاعاتی و اصولا جامعه بشری، این نابرابری ناگریز و ناگزیر است و قشرها و جوامع مختلف به علل گوناگونی كه به آنها اشاره خواهیم نمود، از سرمایه فرهنگی و اطلاعاتی بیشتری برخوردار هستند و اكثریت نیز فاقد چنین سرمایه ای می باشند كه این مسئله منجر به ظهور نابرابری اطلاعاتی در سطح خرد و كلان شده است كه امروزه مورد توجه زیادی از سوی سیاستمداران و اندیشمندان قرار گرفته است. اكنون اجمالا به بررسی علل، پیامدها و راه حل های مورد اشاره در باره نابرابری اطلاعاتی می پردازیم.
تحقیق و پژوهش:
سیـد عـلی نـاظـم زاده دانشجوی جامعه شناسی
پانوشتها
۱ ـ ر.ک: منوچهر محسنی، جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، ص ۳۰.
۲ ـ مایکل هیل، تأثیر اطلاعات بر جامعه، ص ۱۶ ـ ۱۴.
۳ ـ ر.ک: حسینعلی افخمی، رسانه های جدید و ارتباطات برون سازمانی، سایت اینترنتی Iranwsis.
۴ ـ حمید مولانا، ?جامعه مدنی، جامعه اطلاعاتی، جامعه اسلامی، سایت اینترنی Irandoc و منوچهر محسنی، جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، ص ۲۰ و ۲۱ و فرشاد نوریان، عصر اطلاعات و شهرهای دوگانه، سایت اینترنتی Ayandenegar.
۵ ـ حسینعلی افخمی، رسانه های جدید و ارتباطات برون سازمانی، سایت اینترنتی Iranwsis.
۶ ـ تام باتومور، مکتب فرانکفورت، ص ۵۶ ـ ۲۲ و منصور ساعی، نسل دوم مکتب فرانکفورت، روزنامه همشهری.
۷ ـ محمد رضا تاجیک، فن سالاری مستبدانه، سایت اینترنتی Khabarname.
۸ ـ پیتر کیویستو، اندیشه های بنیادی در جامعه شناسی، ص ۱۹۷ ـ ۱۹۴.
۹ ـ یوسف عزیزی بنی طرف، جهان در هزاره سوم، روزنامه همشهری.
۱۰ ـ علیرضا شایان مهر، دائرهٔ المعارف تطبیقی علوم اجتماعی.
۱۱ ـ فرامرز رفیع پور، آناتومی جامعه، ص ۴۷۳ ـ ۴۶۵.
۱۲ ـ جورج ریتزر، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ص ۱۲۳ و ۱۲۶.
۱۳ ـ مسعود چلبی، جزوه جامعه شناسی توسعه، ۱۳۸۳.
۱۴ ـ ر.ک: حسین بشیریه، دیباچه ای بر فلسفه عدالت?، نشریه ناقد.
۱۵ ـ مسعود چلبی، جامعه شناسی نظم، ص ۲۰۱ ـ ۱۸۰۱۶ـ یونس شکرخواه، جامعه اطلاعاتی: پیشینه، پرسشها و ملاحظات ملی، سایت اینترنتی Iranwsis و مسعود چلبی، جامعه شناسی نظم، ص ۶۴ و ۱۹۳.
منابع و مآخذ
کتاب و نشریه
آرون، ریمون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم ۱۳۸۱.
الجزیره نت، جهان در هزاره سوم، ترجمه یوسف عزیزی بنی طرف، روزنامه همشهری ۲۰فروردین۱۳۸۰.
باتومور، تام، مکتب فرانکفورت، ترجمه حسینعلی نوذری، نشر نی، چاپ دوم ۱۳۸۰.
باقی، عمادالدین، عدالت، آزادی، دو بال شکسته، روزنامه شرق، ۱ آذر ۱۳۸۲.
بدیعی، نعیم، چالش های روزنامه نگاری الکترونی، روزنامه نسیم صبا ۱۸ فروردین ۱۳۸۳.
بشیریه، حسین، دیباچه ای بر فلسفه عدالت، نشریه ناقد اسفند ۱۳۸۲.
پتیت، فیلیپ، آرمان عادلانه رالز، ترجمه علی معظمی، روزنامه شرق، ۲۰ دی ۱۳۸۲.
تامپسون، جان، رسانه ها و مدرنیته، ترجمه مسعود اوحدی، انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۸۰.
چلبی، مسعود، جامعه شناسی نظم، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۷۵.
خوارزمی، شهیندخت، آینده دیجیتالی جهان، کتاب ماه علوم اجتماعی، تیر و مرداد ۱۳۸۲.
رفیع پور، فرامررز، آناتومی جامعه، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم ۱۳۸۰.
ریتزر، جورج، نظریه جامعه شناسی دردوران معاصر،ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات علمی، چاپ ششم۱۳۸۱.
ساعی، منصور، نسل دوم مکتب فرانکفورت، روزنامه همشهری، ۲۸ فروردین ۱۳۸۲.
سروش، عبدالکریم، عدالت ممکن، روزنامه یاس نو، ۲۷ بهمن ۱۳۸۲.
شایان مهر، علیرضا، دائرهٔ المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، انتشارات کیهان، چاپ اول ۱۳۷۷.
علوی، ی، رابطه متن و برابری با تأکید بر برابری ملی، نشریه آفتاب آبان ۱۳۸۲.
کالاتیل، شانتی، تأثیراینترنت بر حکومت دیکتاتوری،ترجمه حسن نورایی، نشریه آفتاب،اردیبهشت ۱۳۸۲.
کیویستو، پیتر، اندیشه های بنیادی در جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ دوم ۱۳۸۰.
گیدنز، آنتونی، جهانی شدن، نابرابری و دولت سرمایه گذار اجتماعی، ترجمه محمدرضا مهدی زاده، نشریه آفتاب آذر ۱۳۸۱.
محسنی، منوچهر، جامعه شناسی جامعه اطلاعاتی، نشر دیدار، چاپ اول ۱۳۸۰.
ملکیان، مصطفی، تاریخ فلسفه غرب، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چاپ اول ۱۳۷۹.
هابرماس، یورگن، تنش ها و نابرابری ها، ترجمه پیروز ایزدی، روزنامه همشهری ۱۴فروردین۱۳۷۹.
هیل، مایکل، تأثیر اطلاعات بر جامعه، ترجمه محسن نوکاریزی، نشر چاپار، چاپ اول ۱۳۸۱.
سایت های اینترنتی
افخمی، حسینعلی، رسانه های جدید و ارتباطات برون سازمانی، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
بیانیه اصول اجلاس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
تاجیک، محمدرضا، فن سالاری مستبدانه، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
جلالی، اکبر، عصر مجازی، چهارمین موج تغییر،سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
خانیکی، هادی، گفتگوی تمدنها و دموکراسی دیجیتال; افقی تازه در جامعه شبکه ای?، سایت اینترنتیwww.Iranwsis.org
رویسی، مرتضی، شکاف دیجیتالی، چالشی در برابر کشورهای در حال توسعه، سایت اینترنتی www.e-resaneh.com
شکرخواه، یونس،جامعه اطلاعاتی، پیشینه، پرسش ها و ملاحظات ملی ، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
عاملی، سعیدرضا، دوجهانی شدن ها و آینده هویت های همزمان، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
فریدلند، لوئیس ای، دموکراسی الکترونیکی و شهروندی جدید، سایت اینترنتی www.Ayandenegar.org
ماتلار، آرمان، جامعه اطلاعاتی و نظم نوین جهانی، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
معتمد نژاد، کاظم، شکاف دیجیتالی، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
ـــــــــــــ ، چشم انداز جهانی جامعه اطلاعاتی، سایت اینترنتی www.Iranwsis.org
مورگان، الوند، آموزش، فرهنگ و جامعه اطلاعاتی، ترجمه علیرضا تاجداری، سایت اینترنتی .www.Farhangnet.org
مولانا، حمید، جامعه مدنی، جامعه اطلاعاتی، جامعه اسلام، ترجمه علی حسین قاسمی، سایت اینترنتی www.Irandoc.ac.ir
نمکدوست تهرانی، حسن، حق دسترسی به اطلاعات بنیان ها، روند جهانی و جایگاه ایران، سایت اینترنتی www.Bashgah.net
نوریان، فرشاد، عصر اطلاعات و شهرهای دوگانه، سایت اینترنتی www.Ayandenegar.org
ورلد لینک، پرکردن شکاف دیجیتالی مشکل بزرگ قرن بیست و یکم، ترجمه سید محمد ستوده، سایت اینترنتی
www.Imi-ir.org
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان