آینده‌نگاری فنّاوری دريا در ايران ۱۴۰۴

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[07 Mar 2012]   [ امير ناظمي، روح الله قديري]

فهرست مطالب
عنوان صفحه
1- پیشگفتار ................................................................................................................................................................................... 1
2- مقدمه ...................................................................................................................................................................................... 7
3- روشگان آیندهپژوهی ............................................................................................................................................................... 11
3-1- مفاهیم پایة آیندهپژوهی ........................................................................................................................................ 13
3-2- آینده چگونه ساخته میشود؟ ................................................................................................................................. 15
3- 2-1- روندها ........................................................................................................................................... 19
3- 2-2- رویدادها ...................................................................................................................................... 21
3- 2-3- تصاویر .......................................................................................................................................... 21
3- 2-4- اقدامها ........................................................................................................................................ 22
3- 3- ابزارهای آیندهپژوهی ........................................................................................................................................... 24
4- روشگان سناریونگاری ............................................................................................................................................................ 33
4-1- مقدمه ..................................................................................................................................................................... 33
4-2- فرآیند سناریونگاری (سناریوهای 2×2) .............................................................................................................. 39
5- موردکاوی سناریونگاری در حوزة دریا ..................................................................................................................................... 45
5-1- سناریونگاری حوزة دریا در انگلستان ................................................................................................................... 45
5-1-1- معرفی .............................................................................................................................................................. 45
5-1-2- چگونه سناریوهای AFMEC بهدست آمدند؟ ................................................................................ 47
5-1-3- سناریوهای دریایی ......................................................................................................................... 52
6- روشگان دلفی و موردکاوی آن ............................................................................................................................................... 61
6-1- توصیف روش ......................................................................................................................................................... 61
6-2- موردکاوی دلفی در حوزة دریا ............................................................................................................................... 65
6- 2-1- سیاستگذاری علم و فناوری در ژاپن ......................................................................................... 66
6- 2-2- مؤسسة مجری برنامة آیندهنگاری .............................................................................................. 71
6- 2-3- دلفی هفتم – سال 2000 .......................................................................................................... 73
6- 2-4- دلفی هشتم - سال 2005 ............................................................................................................ 78
7- چگونگی اجرای طرح پامفا ...................................................................................................................................................... 85
7-1- مراحل اجرایی آیندهنگاری .................................................................................................................................... 86
7-1-1- مرحله 1: مرحلة مقدماتی .............................................................................................................. 89
7-1-2- مرحله2: پیش آیندهنگاری ............................................................................................................ 91
7-1-3- مرحله3: انجام آیندهنگاری ........................................................................................................... 94
7-1-4- مرحلة 4: مرحلة پسآیندهنگاری ................................................................................................... 100
8- نتایج دلفی پامفا در حوزة دریا .............................................................................................................................................. 103
8-1- مقدمه ..................................................................................................................................................................... 103
8-2- نتایج دور اول و دوم دلفی پامفا در حوزة دریا ..................................................................................................... 105
8-2-1- تحلیل اطلاعات فردی ................................................................................................................ 105
8-2-2- تحلیل دستة نخست پرسشها ...................................................................................................... 106
8-2-3- تحلیل دستة دوم پرسشها ........................................................................................................ 135
8-2-4- تحلیل دسته سوم پرسشها ........................................................................................................ 142
8-2-5- تحلیل دستة چهارم پرسشها ..................................................................................................... 147
9- سناریونگاری در بخش دریای ایران ..................................................................................................................................... 173
9-1- رویکرد سناریونگاری .......................................................................................................................................... 176
9-1-1- رویکرد منطق شهودی (روش عدمقطعیتهای بحرانی) ......................................................... 178
9-1-2- رویکرد تحلیل آثار برگذر ............................................................................................................ 182
9-2- رویکرد ترکیبی عدمقطعیتهای بحرانی-آثار برگذر ........................................................................................... 183
9-2-1- گامهای رویکرد ترکیبی سناریونگاری ........................................................................................ 185
9-3- رویکرد منتخب سناریونگاری و روشهای مورد استفاده در هر گام .................................................................. 186
9-4- سناریوهای ملی دریا .......................................................................................................................................... 201
9-4-1- ابعاد سناریوها ............................................................................................................................. 203
9-4-2- فضای سناریوها .......................................................................................................................... 208
9-5- تحلیل سناریوها بر اساس عوامل کلیدی .......................................................................................................... 215
9-5-1- وضعیت تقاضای محصول در بازار بخش دریایی در سناریوها ................................................. 215
9-5-2- وضعیت حفظ محیطزیست در سناریوها .................................................................................... 217
9-5-3- وضعیت صنایع پشتیبان در سناریوها ......................................................................................... 219
9-5-4- وضعیت سرمایهگذاری در صنایع دریایی در سناریوها ................................................................ 221
9-5-5- وضعیت جوامع ساحلی در سناریوها .......................................................................................... 222
9-5-6- وضعیت نقاط حائز اهمیت ژئوپلتیک در سناریوها ..................................................................... 224
9-5-7- وضعیت خدمات و محصولات در سناریوها ............................................................................... 225
9-5-8- وضعیت همکاریهای منطقهای در سناریوها ........................................................................... 226
- پیوست یک - فهرست پاسخدهندگان به پرسشنامه دلفی دریا .......................................................................................... 229
- پیوست دو - معرفی اندیشگاه آتینگار ................................................................................................................................... 231
- منابع ........................................................................................................................................................................................ 232

*******************************************
شناسنامة طرح راهنمای مناسبترین فناوریهای ایران 1404 (پامفا)- حوزة دریا
این کتاب مستخرج از بخشی از طرح راهنمای مناسبترین فناوریهای ایران 1404 (پامفا) در حوزة دریاست که با مشارکت افراد و نهادهای زیر حاصل شده است (اسامی بر حسب حروف الفبا تنظیم شدهاند):

1- کمیتة مدیریت طرح
آقای دکتر آریا الستی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف و رئیس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
آقای دکتر غلامعلی منتظر؛ عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور
آقای مهندس محسن نادریمنش؛ مشاور ارشد معاونت برنامهریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری
آقای مهندس امیر ناظمی؛ دانشجوی دکتری مدیریت فناوری و رئیس هیئت مدیرة اندیشگاه آتینگار

2- اعضای پانل تخصصی
آقای دکتر وحید چگینی، رئیس مرکز ملی اقیانوسشناسی
آقایمهندسرضادربان، معاونت فنی شرکتخدمات دریاییو مهندسیکشتیرانی جمهوری اسلامی ایران
آقای دکتر محمد سعید سیف، رئیس هیئت مدیره انجمن مهندسی دریایی ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف
آقای مهندس محمد کسائیان، مدیرعامل و رئیس هیئت مدیرة شرکت صف رزموند
آقای مهندس کمال محمدی، معاون امور صنایع دفتر همکاریهای فناوری ریاست جمهوری
آقای دکتر سعید مظاهری، رئیس بخش حملونقل و تکنولوژی دریایی- پژوهشکدة حملونقل
آقای دکتر نوروزمحمد نوری، عضو هیئت علمی دانشکدة مهندسی مکانیک- دانشگاه علم وصنعت ایران
آقای دکتر محمدعلی نیازی، معاون مالی واقتصادی شرکت مجتمع کشتیسازی وصنایع فراساحل ایران


3- گروه متخصصان فرآیندی
آقای علی شماعی- شرکت اندیشگاه آتینگار (عضو گروه متخصصان فرآیندی)
خانم مینا علی- شرکت اندیشگاه آتینگار (عضو گروه متخصصان فرآیندی)
آقای عزیز علیزاده- شرکت اندیشگاه آتینگار (عضو گروه متخصصان فرآیندی)
آقای روحاله قدیری- شرکت اندیشگاه آتینگار (تسهیلگر تخصصی پانل دریا)
آقای محسن نادریمنش- شرکت اندیشگاه آتینگار (مشاور ارشد روششناسی)
آقای امیر ناظمی- شرکت اندیشگاه آتینگار (رییس گروه متخصصان روششناسی)
آقای وحید وحیدی مطلق- شرکت اندیشگاه آتینگار (مشاور ارشد روششناسی)

4- تدوینگران کتاب
آقای امیر ناظمی
آقای روحاله قدیری

5- ویراستار علمی
آقای دکتر محمد سعید سیف؛ رئیس هیئت مدیره انجمن مهندسی دریایی ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف

نهادهای حقوقی یاریگر طرح پامفا
اندیشگاه آتینگار
معاونت پژوهشی و معاونت فناوری؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
موسسة آموزش و تحقیقات دفاعی؛ وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح
سازمان نظام صنفی رایانهای کشور
پژوهشکدة مهندسی جهاد کشاورزی؛ وزارت جهاد کشاورزی
انجمن مهندسی دریایی ایران
مرکز تحقیقات مخابرات ایران؛ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی؛ وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح
شرکت متن (مرکز تکنولوژی نیرو)؛ وزارت نیرو
سازمان فضایی کشور؛ وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات
دانشگاه صنعتی اصفهان

نهادهای مالی یاریگر طرح پامفا
مرکز مطالعات و همکاریهای علمی بینالمللی؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
طرحهای صنایع نوین؛ وزارت صنایع و معادن
مرکز صنایع نوین؛ وزارت صنایع و معادن

************************************************

پیشگفتار

سیاستگذاران خواه در ابعاد ملی، خواه در ابعاد بخشی و بنگاهی همواره با این عدمقطعیت مواجهاند که با توجه به منابع محدود در اختیار، چگونه میتوانند برای رسیدن به اهداف خود و دستیابی به اهداف صنعتی بهتر برنامهریزی کنند. تغییرات سریع بازار، رقابت و فناوری صنایع را به واکنش سریع در برابر تغییرات وادار میکند. در غیر این صورت، ای بسا بسیاری از برنامهریزیها با توجه به وضعیتهای متغیر آینده با شکست مواجه شوند. از این رو، دستیابی به درک و حس بهتر و دقیقتر از آینده میتواند ریسک ناکامی در برنامهریزیها را کاهش دهد.
یکی از شرایط موفقیت در دنیای پرچالش امروز و کاهش احتمال شکست در صورت وقوع آیندههای محتمل، توانایی طراحی برنامهها و راهبردهای انعطافپذیر برای آینده است. در تحقق صحیح اهداف و راهبردهای ملی یا بخشی، انعطافپذیری برنامهها که از طریق بهبود جریان اطلاعات و کاهش ریسک ارتقا مییابد، اهمیت بسیاری دارد. از این رو، علم آیندهپژوهی و استفاده از ابزارهای آن، از غافلگیری سازمانها در رویارویی با وقایع آینده، جلوگیری میکند.
در کشورمان ایران، پس از نزدیک به شصت سال برنامهریزیهای بلندمدت توسعه، در اوایل دهة 1380 با بهرهگیری از مفاهیم و ابزارهای نوین سیاستگذاری کلان، تلاشهایی برای ترسیم آیندة مطلوب کشور صورت پذیرفت که نتیجة آن تدوین و ابلاغ «سند چشمانداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی» است.
دستیابی به آرمانهایی که در سند چشمانداز 1404 آمده است، منوط به شناسایی نقاط اصلی عزیمت و تعیین مسیر راه برای تحقق آن اهداف است. از این رو، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور به منزلة کانون تفکر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و بنا به مأموریت خود مبنی بر سیاستپژوهی در زمینة علوم و فناوریهای مورد نیاز کشور، از سال 1385 طرحی را با عنوان «پایلوت (راهنمای) آیندهنگاری مناسبترین فناوریهای ایران 1404» (پامفا) آغاز کرد. پامفا برنامهای راهنما در حوزة آیندهنگاری است که میکوشد نگاهی بلندمدت به آیندة علم و فناوری در ایران در افق سند چشمانداز 1404 بیفکند. هدف اصلی این طرح «شناسایی آیندههای بدیل فناوریها در ایران و مطلوبها و نامطلوبهای موجود در آنهاست».
ایدة اولیة پامفا در اوایل سال 1385 در مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور مطرح شد. اندکی بعد موضوع با برخی از سازمانها و نهادهای مطالعاتی و تحقیقاتی در میان گذاشته شد تا طرحی فراسازمانی شکل گیرد و اصل مشارکتی بودن آیندهنگاری رعایت شود. از آنجا که آیندهنگاری برنامهای زمانبر و هزینهبر است، شناخت صحیح از محیط سیاستگذاری علم و فناوری ایران ضروری بود. از این رو، تصمیم بر آن شد تا طرح پامفا در چند مرحلة تدریجی تعریف شود. بدین منظور گروهی از خبرگان و سازمانهای فعال در این زمینه، با عنوان «کمیتة راهبری» در آبانماه همان سال تشکیل شد تا از یک سو راهبردهای کلی طرح را تعیین کند و از سویی دیگر مشارکت سازمانهای مختلف را در طرح آسان سازد.
در مرحلة مقدماتی از طرح پامفا، پرسشنامههای شش حوزة هشتمین برنامة آیندهنگاری ژاپن که در سال 2005 میلادی انجام شده بود، برگزیده و با تغییرات اندکی در میان خبرگان توزیع شد تا «محیط سیاستگذاری» شناسایی شود. نتایج حاصل از مرحلة نخست توانست اطلاعات بسیاری را چه در زمینة چارچوب مفهومی، چه درباره اجرای طرح در اختیار قرار دهد. مرحلة مقدماتی این طرح بر «نتایج فرایندی» و «رفتار جامعة خبرگان ایرانی» متمركز شده بود. همچنین ظرفیتسازی برای اجرای برنامة اصلی آیندهنگاری از جمله اهداف اصلی قرار گرفت.
پس از مرحلة مقدماتی برنامه آیندهنگاری اصلی از آبانماه 1386 آغاز شد و بر پنج حوزة فناورانة زیر تمرکز یافت:
فناوری اطلاعات و نرمافزار؛
الکترونیک، مخابرات و سختافزار؛
هوافضا؛
دریا؛
زیست فناوری.
در برنامة اصلی آیندهنگاری از مجموعهای از روشها بهره گرفته شد که عبارتاند از:
روش سناریونگاری: به عنوان یکی از روشهای اصلی
روش دلفی: به عنوان یکی از روشهای اصلی
روش تحلیل آثار برگذر: به عنوان روش کمکی در نگارش سناریوها
روش پانل: به عنوان روش کمکی در طراحی پرسشهای دلفی و تدوین سناریوها
 مطالعه ادبیات و منابع: به عنوان روش کمکی در طراحی پرسشنامههای دلفی و تدوین سناریوها
در این مرحله خبرگانی از سه بخش اصلی ذینفعان جامعه، یعنی «بخش سیاستگذاری»، «بخش علمی» و «بخش صنعت» در فرایند مشارکت یافتند تا از تخصص و دانش ضمنی آنان استفاده شود. مشارکتکنندگان در پانلها حدود 60 نفر، خبرگانی كه پرسشنامة دلفی برای آنان ارسال شد، نزدیک به 900 نفر و مشارکتکنندگان در کارگاههای سناریونگاری حدود 75 نفر بودند. در پایان این مرحله برای هریک از پانلها، مجموعهای از سناریوها فراهم آمد که در هر کدام از سناریوها، وضعیت آیندة ایران تا سال 1404 در آن حوزه تشریح شد. هدف از اجرای این مرحله گردآوری دانش نهفتة متخصصان و صاحبنظران ملی بود و امید آن میرفت که با پاسخگویی بیش از یک هزار اندیشمند در سراسر کشور، مجموعهای از دانش ملی و راهبردی برای اجماع صاحبنظران در این عرصة مهم فراهم آید.
همچنان که اشاره شد، در مرحلة آیندهنگاری اصلی، بر فناوریهای عمده و همچنین نتایج برآمده از آیندهنگاری تمركز شد. در این مرحله به غیر از مركز صنایع نوین و طرحهای صنایع نوین كه به همراه مركز مطالعات و همکاریهای علمی بینالمللی، پشتیبانان مالی طرح بودند، سازمانهای دیگری نیز از جنبة علمی به یاری طرح شتافتند که عبارتند از:
اندیشگاه آتینگار، موسسه آموزشی تحقیقاتی صنایع دفاعی، سازمان نظام صنفی رایانهای کشور، سازمان فضایی ایران، انجمن مهندسی دریایی ایران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، مرکز تحقیقات مخابرات ایران، مرکز تکنولوژی نیرو (متن)، موسسه مطالعات بینالمللی انرژی، پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی، معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پژوهشگاه هوافضا و دانشگاه صنعتی اصفهان.
در برنامههای آیندهنگاری آتی، مركز تحقیقات سیاست علمی كشور در نظر دارد تا بر حوزههای بخشی و اجرایی (مثل حوزة حمل و نقل، حوزة کشاورزی و جز آنها) متمركز شود تا از مجموعهای از فناوریهای یاد شده در این برنامة آیندهنگاری نیز بهره گیرد.
در کتاب حاضر که به تشریح «پایلوت آیندهنگاری بخش دریا» اختصاص یافته، تلاش شده است تا ضمن تشریح مفاهیم و اصطلاحات پایهای آیندهپژوهی در فصل بعد، ابزارها و روشهای علمی مختلف آن نیز بررسی شود.
از آنجا که آیندهپژوهی معرفتی علمی است، از روششناسی علمی نیز بهره میگیرد. ابزارهای آیندهپژوهی همچون سناریونگاری و دلفی از جمله روشهاییاند که به کمک آنها میتوان به شناخت علمیتری از آینده دست یافت. دیگر روشهایی که در سایر علوم، بهویژه علوم اجتماعی، روشهای تحقیق علمی دانسته میشوند، امروزه در آیندهپژوهی نیز به کار میروند. برای مثال، روشهای سریهای زمانی، پیمایش، پانل، مدلسازی و شبیهسازی از جمله روشهایی هستند که در مراحل مختلف آیندهنگاری به کار گرفته میشوند. در این کتاب مراد از ابزار، هرگونه ابداع یا تركیب هدفمندی از روشهای آیندهپژوهی یا دیگر روشهای علمی است كه در حوزة آیندهپژوهی به کار میرود. در پامفای بخش دریا نیز از ترکیب روشهای علمی و مطرح آیندهپژوهی استفاده شده است که مهمترین آنها عبارتاز سناریونگاری ، دلفی و پانل خبرگان است.
سناریونگاری روشی منظم و منضبط برای کشف نیروهای پیشران کلیدی در بافت تغییرات شتابان، پیچیدگیهای فوقالعاده و عدمقطعیتهای متعدد است. از رهگذر این روش، رهبران و مدیران با نگاه به عدمقطعیتهای آینده و درک عمیق پیامدهای احتمالی آنها، چندین داستان یا روایت متمایز را دربارة آیندههای ممکن کشف و تعریف میکنند. این سناریوها ابزاری برای نظم بخشیدن به بینشها و استنباطهای رهبران و مدیران به شمار میروند. مقصود از تعریف سناریوها انتخاب تنها یک آیندة مطلوب و آرزوی به حقیقت پیوستن آن، یا پیدا کردن محتملترین آینده و تلاش در تطبیق با آن نیست، بلکه قصد اصلی سناریونگاری اتخاذ تصمیمهایی راهبردی است که برای «همة آیندههای باورکردنی » به اندازة کافی خردمندانه و استوار باشند. در فصل سوم، روشگان سناریونگاری به زبان ساده تشریح میشود؛ سپس در فصل پنجم، به منظور درک بهتر مطلب، سناریونگاری بخش دریا در انگلستان مطالعه خواهد شد.


یکی از تحولهای چشمگیر در مباحث آیندهپژوهی با ابداع روش دلفی در اندیشگاه رند بهوقوع پیوست. این روش به منظور برطرف کردن مشکلات موجود در جلسات بحث گروهی و نیز برقراری تعاملی صحیح بین نظریات واقعی افراد ابداع شد. روش دلفی بهدنبال گردآوری نظریات کارشناسان و متخصصان از طریق پرسشنامه است؛ به گونهای که این پرسشنامه در دفعات مختلف ارسال و جمعآوری شود. در هر صورت، این روش به منظور شناخت همگرایی یا واگرایی نظریات و دیدگاههای کارشناسان دربارة موضوعات مختلف به کار میرود.
در پامفای بخش دریا، روش دلفی اصلیترین شیوة اخذ دانش خبرگان این حوزه است. به دلیل اهمیت این موضوع، فصول ششم و هشتم کتاب به ترتیب به معرفی روشگان و موردکاوی دلفی در بخش دریا به عنوان مبنای دلفی پامفا و تحلیل نتایج حاصل از دلفی بخش دریا اختصاص یافته است. در فصل هفتم نیز چگونگی اجرای طرح پامفا و مراحل اجرایی آن بیان شده است.
آخرین فصل کتاب یعنی فصل نهم به سناریونگاری بخش دریای ایران 1404 میپردازد که بر اساس شناسایی عوامل کلیدی این حوزه با استفاده از بررسی منابع و بحث در جلسات پانل اختصاصی بخش دریا بعد از انجام روش دلفی به دست آمده است.




- Delphi

- Expert Panel

- Plausible Futures

- Robust

- RAND Think Tank

*******************************************************
آینده‌نگاری فنّاوری دريا در ايران ۱۴۰۴

يكي از شرايط موفقيت در دنياي پرچالش امروز و كاهش احتمال رويارويي با شكست، توانايي طراحي برنامه ‌ ها و راهبردهاي انعطاف ‌ پذير براي آينده است، از اين ‌ رو پرداختن به علم آينده ‌ پژوهي و استفاده از اين دانش فنّاوري در آينده ‌ نگاري براي اخذ تصميم ‌ هاي درست و به ‌ موقع در مواجهه با وقايع آينده بسيار سودمند خواهد بود.

اين كتاب به بيان فرايند و نتايج آينده ‌ نگاري فنّاوري دريا در ايران مي ‌ پردازد و در آن سعي شده ‌ است با تشريح مفاهيم پايه ‌ اي آينده ‌ پژوهي، ابزارها و روش ‌ هاي مختلف كاربردي مورد بررسي قرار گيرد.

اطلاعات كتاب برگرفته از طرح پامفا 1404 است كه در آن مناسب ‌ ترين فنّاوري ‌ هاي ايران در افق چشم ‌ انداز 1404 و سناريو ‌ هاي مربوط به هر يك شناسايي و تدوين شده ‌ است.

آينده نگاري فناوري دريا در ايران 1404

نگارندگان: امير ناظمي، روح الله قديري

زير نظر: دكتر محمدسعيد سيف

تعداد صفحات : 246 صفحه

سال انتشار: 1388

نوبت چاپ: اول

بها: 50.000 ريال

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

+ آینده‌نگاری فنّاوری دريا در ايران ۱۴۰۴  

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: 0] 

.

---